Badania, diagnostyka i markery na raka żołądka

Badania nowotworowe stanowią jeden z najważniejszych elementów przy stawianiu diagnozy. Warto jednak pamiętać, że chodź są bardzo pomocne to rozpoznanie choroby stawia się na podstawie całości obrazu klinicznego. W jego skład wchodzą:

• badanie podmiotowe – wywiad, często z uwypukleniem wywiadu rodzinnego, obrazu genetycznego oraz przebytych i przewlekłych chorób
• badanie przedmiotowe jak oglądanie, opukiwanie, obmacywanie, osłuchiwanie
• badania dodatkowe: radiologiczne – USG, RTG w różnych modyfikacjach oraz badania laboratoryjne.

W wielu publikacjach jednak możemy spotkać się z opinią, że wystarczy czasem zbadać markery nowotworowe i można spać spokojnie. Podstawą przy badaniu nowotworowym jest jednak ocena patomorfologiczna materiału pobranego z podejrzanej zmiany, również w drodze zabiegu chirurgicznego.

Markery nowotworowe zwane również znacznikami nowotworowymi, to różne substancje (antygeny, białka, hormony  enzymy), których stężenie w przypadku rozwoju w organizmie nowotworu złośliwego znacznie częściej niż u zdrowego człowieka przekracza wartości normy. Markery rakowe są obecne we krwi, moczu lub wycinkach tkanek. Mogą być wytwarzane zarówno przez zbuntowane komórki nowotworowe, jak i zdrowe komórki, które w ten sposób reagują na proces choroby w organizmie.

Choć poszukiwania specyficznych znaczników w płynach ustrojowych organizmu obciążonego zmianą nowotworową sięgają wielu lat, to istotny postęp w tej dziedzinie dokonał się w dzięki wprowadzeniu nowoczesnych metod diagnostycznych raka.

Markery nowotworowe pozwalają na wykrycie i zidentyfikowanie w płynach ustrojowych kilkudziesięciu substancji białkowych, które są wytwarzane przez komórki nowotworowe. Nazywa się je ogólnie markerami nowotworowymi i mogą one być stosowane w diagnostyce onkologicznej

Jakie oznaczenia mają markery nowotworowe?

Jak podkreślają eksperci – markerów nowotworowych nie zaleca się oznaczać rutynowo i obecnie nie ma wytycznych, które sugerowałyby zasadność ich oznaczania u wszystkich chorych bez objawów chorobowych wskazujących na obecność nowotworu.

Choć regularne badania laboratoryjne są pomocne w wykrywaniu wielu chorób na wczesnym etapie i stanowią fundament czujność onkologicznej, to nie należy utożsamiać ich z samodzielnym pomiarem markerów nowotworowych.

Warto pamiętać, iż prawidłowe stężenie markera nie wyklucza nowotworu złośliwego, a umiarkowanie podwyższone stężenie markera nowotworowego może wystąpić w chorobach nienowotworowych.

Wartość markerów nowotworowych w onkologii polega na ocenie ich stężenia w określonych odstępach czasu i tych samych warunkach – ocenia się więc nie pojedynczy wynik, a raczej trend.

Oprócz wykorzystania markerów w wykrywaniu i rozpoznawaniu nowotworów, znaczniki znalazły zastosowanie również w ocenie stopnia zaawansowania klinicznego chorób nowotworowych (stężenie markera zależy od stopnia rozległości procesu nowotworowego w organizmie), a także do precyzyjnego określenia topografii guza. Dzięki markerom nowotworowym możliwe jest monitorowanie przebiegu procesu chorobowego i skuteczności leczenia onkologicznego, a także wczesne wykrywanie wznów i przerzutów.

Markery nowotworowe normy

Duży postęp w wykrywaniu markerów nowotworowych związany jest z wprowadzeniem przeciwciał monoklonalnych. Są one stosowane nie tylko w badaniach płynów ustrojowych człowieka, ale również w diagnostyce histopatologicznej nowotworów. Odgrywają ważną rolę w badaniu nowotworów o niskim stopniu zróżnicowania i badaniu przerzutów o nieznanym punkcie wyjścia.

Należy zauważyć, że choć badanie poziomu markerów nowotworowych w surowicy wspomaga diagnozowanie onkologiczne, to nie ma ono znaczenia rozstrzygającego (decydujące rozpoznanie jest zawsze wynikiem badania morfologicznego). Jednorazowy podwyższony wynik markera nowotworowego powinien być interpretowany ostrożnie, gdyż również w chorobach nienowotworowych poziomy wspomnianych markerów mogą być umiarkowanie podwyższone.

Za pozytywnym rozpoznaniem choroby nowotworowej przemawia narastanie poziomu markera w czasie kilkukrotnego badania w pewnych odstępach czasu. Poziom markera nowotworowego w surowicy zależy od masy guza pierwotnego i wzrasta wraz z rozwojem guza oraz pojawieniem się przerzutów raka.

Podwyższone markery nowotworowe

Oznaczanie stężenia markerów nowotworowych jest przydatne w niektórych badaniach przesiewowych, ocenie skuteczności zastosowanego leczenia, prognozowaniu i monitorowaniu chorych po terapii. Zakłada się, że jeżeli stężenie markera 4-6 tygodni po operacji ulega obniżeniu lub mieści się w normie, to guz nowotworowy został najprawdopodobniej usunięty w całości. Podobnie zachowuje się stężenie markerów po leczeniu chemioterapią lub radioterapią – wzrost markera po leczeniu może oznaczać brak skuteczności terapii lub wznowę procesu chorobowego.

Markery nowotworowe wyniki

• Komórki nowotworowe, mimo że posiadają zdolność do produkcji markerów, to nie zawsze uwalniają je do krążenia, stąd u pewnego odsetka chorych na raka stężenia markerów mogą być w normie.
• W rozsianej chorobie nowotworowej mogą być podwyższone stężenia wielu markerów nowotworowych, także tych, które nie są charakterystyczne dla odpowiedniej lokalizacji.
• W interpretacji wyników należy zawsze uwzględniać poprzedni wynik stężenia.
• W trakcie chemioterapii i radioterapii może dochodzić do przejściowego wzrostu stężeń markerów nowotworowych na skutek rozpadu masy guza i wydzieleniu ich do krwioobiegu, co może być przyczyną zafałszowanego wyniku.
• Po zakończeniu leczenia narastające stężenie markera nowotworowego, nawet w granicach wartości prawidłowej, może już sygnalizować wznowę procesu nowotworowego. Wzrost stężeń często poprzedza objawy kliniczne choroby.
• Ze względu na brak standaryzacji metod, oznaczenia markerów nowotworowych powinny być wykonywane zestawami od tego samego producenta.

Rodzaje markerów nowotworowych

1. glikoproteina, wysoki poziom u chorych z rakiem jelita grubego, gruczołu krokowego i płuc. Te markery nowotworowe użyteczne są w monitorowaniu przebiegu raka jelita grubego, ocenie radykalności zabiegu operacyjnego i wykrywaniu wznowy;

2. glikoproteina, występuje w surowicy chorych z rakiem wątroby. Użyteczna w diagnostyce w przypadkach raka wątrobowokomórkowego;

3. wytwarzana w 60% przypadków przez guzy jąder. Markery nowotworowe hCG są użyteczne w guzach embrionalnych jąder;

4. markery nowotworowe wydzielane przez niektóre nowotwory nie pochodzące z gruczołów endokrynnych, przede wszystkim rak drobnokomórkowy płuc i rakowiaka oraz w minimalnym stopniu przez raka sutka, nerek i wątroby. Użyteczne w diagnostyce raka płuc;

5. wydzielana przez raka gruczołu krokowego. Wysokie stężenie może wskazywać na naciekający wzrost raka poza torebką gruczołu krokowego;

6. zwiększony poziom w surowicy w nowotworowym zajęciu wątroby i kości;

7. jej znaczenie w surowicy krwi chorych z rakiem jest przedmiotem intensywnych badań. Użyteczna w diagnostyce chłoniaków oraz przerzutów do wątroby;

8. markery nowotworowe mające znaczenie w diagnostyce i monitorowaniu guzów limfatycznych;

9. wysokocząsteczkowa glikoproteina izolowana z raka jajnika i sporadycznie w raku płuc. Stosowany w monitorowaniu przebiegu pooperacyjnego oraz chemioterapii;

10. izolowany z gruczołu krokowego, zwiększenie wydzielania w nowotworach tego gruczołu. Bardziej czuły niż kwaśna fosfataza. Przydatny w diagnostyce raka prostaty.

11. wykorzystywane w monitorowaniu raka piersi (w odległych przerzutach). Ich łączna czułość to 30%;

12. podwyższone stężenie spotyka się w dużym odsetku u chorych na nowotwory przewodu pokarmowego, trzustki i pęcherzyka żółciowego;

13. zwiększenie ilość w wielu przypadkach raka, podwyższone stężenie w surowicy nie jest jednak specyficzne;

14. markery uważane za potencjalne wskaźniki procesu nowotworzenia, aktualnie są przedmiotem intensywnych badań.

Bibliografia J. Stachura, W. Domagała, Patologia, Tom I, Kraków 2008. S. Maśliński, J. Ryżewski, Patofizjologia, Warszawa 2009. S. Kruś, E. Skrzypek-Fakhoury, Patomorfologia kliniczna, Warszawa 2007. J. Meder, Podstawy onkologii klinicznej, Warszawa 2011.

Markery nowotworowe

Markery nowotworowe, nazywane również wskaźnikami nowotworowymi, to substancje chemiczne o zróżnicowanej budowie wytwarzane w tkankach organizmu. W zdrowych tkankach ich ilość jest minimalna. Kiedy jednak pojawia się nowotwór, zwiększa się produkcja tych substancji.

Niektóre markery nowotworowe występują w organizmie już w okresie życia płodowego i osiągają dość wysokie stężenia, ale później zanikają. U człowieka dorosłego, w normalnych warunkach, nie występują w ogóle lub w bardzo niskich stężeniach.

Przedostają się do krwi i wraz z nią krążą w organizmie. Mogą przyjmować postać antygenów, białek, enzymów lub hormonów.

Wzrost stężenia markerów może, lecz nie musi świadczyć o toczącym się procesie nowotworowym jest jednak ważnym wskaźnikiem związanym z wykrywalnością poszczególnych chorób onkologicznych.

Rodzaje markerów nowotworowych Markery nowotworowe zostały odkryte ponad 40 lat temu. Pierwsze prace naukowe nad ich budową i znaczeniem dowodziły, że każdy rodzaj guza ma charakterystyczną dla siebie substancję markerową.

W póżniejszym czasie stwierdzono jednak, że jeden nowotwór może wydzielać kilka markerów. Co więcej – jeden rodzaj nowotworu może produkować markery charakterystyczne dla innych nowotworów. Np.

pojawienie się w organizmie markera oznaczonego symbolem CA 72-4, charakterystycznego dla nowotworów jajnika, może też wskazywać, że pacjent cierpi na raka żołądka, a CA 125 występujący przy raku jajnika może potwierdzać także istnienie nowotworu trzustki.

Są jednak niezbite dowody na to, że niektóre z markerów niemal w 100 %. wskazują na określony nowotwór. Np. marker PSA pozwala wykryć raka prostaty i to w najwcześniejszej fazie rozwoju, kiedy inne badania nie mogą jeszcze nasunąć nawet takiego podejrzenia.

Z kolei AFP jest charakterystyczny dla pierwotnego raka wątroby i pozwala go rozpoznać bez cienia wątpliwości. Ponieważ markery nowotworowe nie są substancjami jednorodnymi, z reguły pacjentowi zleca się wykonanie tzw. panelu markerowego (zestawu oznaczeń), który pozwala określić rodzaj toczącego się procesu nowotworowego.

Markery nowotworowe oznaczane są z pobranej próbki krwi. To proste badanie można wykonać niemal w każdym laboratorium. Ważna jest jednak nie tylko sama obecność markera we krwi, ale przede wszystkim jego ilość ponad dopuszczalną normę. Jeśli norma jest znacznie przekroczona, nie zawsze oznacza to rozwój choroby nowotworowej.

Podwyższony poziom niektórych markerów może być również związany na przykład z bardzo poważnym stanem zapalnym wątroby, trzustki czy nerek. Oznaczanie markerów dość rzadko wykonuje się w celach profilaktycznych, gdyż tylko nieliczne z nich (np. przy raku prostaty) są związane z bardzo wczesnym stadium choroby.

Większość markerów w ilości wykrywalnej pojawia się natomiast w chwili, gdy nowotwór już na dobre zagnieździł się w organizmie. Ale wtedy można go również wykryć na podstawie USG, mammografii, cytologii, rezonansu magnetycznego, tomografii komputerowej. Markery odgrywają za to bardzo ważną rolę w terapii nowotworów.

Po usunięciu guza chory przed każdą wizytą kontrolną u onkologa robi badania poziomu markerów. Jeśli jest on podwyższony, wiadomo, że proces nowotworowy nadal się toczy i mogą się pojawić przerzuty. Natomiast jeżeli utrzymuje się w normie lub spada – rozwój choroby został zatrzymany, a podczas operacji usunięto cały guz.

Wyraźne zmniejszenie ilości markerów widoczne jest po 4 – 8 tygodniach od zabiegu. Oznaczenie poziomu markerów pomaga też kontrolować skuteczność stosowanej terapii, między innymi przy czerniaku lub raku jajnika.

Wykaz najpopularniejszych markerów:

• CEA – oznaczenie CEA w surowicy jest przydatne w diagnostyce, prognozowaniu i monitorowaniu leczenia raka
• PSA – profilaktyczne badanie prostaty oraz chorób gruczoły krokowego.
• AFP – znaczne podwyższenie poziomu tego antygenu występuje w nowotworach wątroby i niektórych jądra
• CA  19-9   – oznaczany w surowicy marker raka trzustki, dróg wątrobowo-żółciowych oraz jelita grubego i odbytnicy.
• CA 72-4   markera raka przewodu pokarmowego (głównie żołądka) oraz jajnika,
• TPS – jest markerem nowotworowym odzwierciedlającym dynamikę wzrostu nowotworów pochodzenia nabłonkowego.
• CA 125 – oznaczenie raka jajnika
• CA 15-3 – antygen wykorzystywany zwłaszcza w diagnozowaniu zaawansowanego raka piersi
• BRCA 1 –rak piersi/jajnika dziedziczny.
• fPSA – stosuje się w diagnozowaniu raka prostaty.
• Bialko S-100 – antygen wykorzystywany w diagnozowaniu czerniaka / raka skóry
• Beta-HCG – może posłużyć również jako marker nowotworowy przy oznaczaniu raka jajnika

Znaczenie diagnostyczne markera CA 72-4 u chorych z rakiem żołądka

Wroński K.*, Tenderenda M.

Słowa kluczowe: rak żołądka, marker nowotworowy, CA 72-4, CA 19-9, CEA.

W ostatnich latach dzięki szybkiemu rozwojowi immunologii i wprowadzeniu nowoczesnych metod diagnostycznych zidentyfikowano w płynach ustrojowych immunogenne substancje, które są wytwarzane przez komórki nowotworowe. Substancje te nazywamy markerami nowotworowymi.

Z biochemicznego punktu widzenia markery są białkami, hormonami, lipidami i cząsteczkami cukrowymi, które są wydzielane przez komórki nowotworowe do płynów ustrojowych, jak również mogą być zlokalizowane na powierzchni komórki lub pochodzić z komórek nienowotworowych, które są stymulowane sąsiadującymi zmianami proliferacyjnymi.

Do diagnostyki onkologicznej i monitorowania proliferacji guza służą markery krążące we krwi chorego na chorobę nowotworową. Nie można jednoznacznie powiedzieć, że dana osoba choruje na nowotwór, biorąc pod uwagę tylko jednorazowe oznaczenie poziomu markera nowotworowego we krwi.

Marker o dużej trafności to taki, który możliwie kompletnie i poprawnie wykrywa wśród badanych tę chorobę, którą powinien wykryć. Markery cechują się dwoma podstawowymi i charakterystycznymi parametrami: czułością i specyficznością .

Czułość jest to odsetek chorych z chorobą nowotworową , u których wartości uzyskane w teście są dodatnie. Swoistość oznacza w jakim odsetku badanych przypadków, w których nie występuje choroba nowotworowa, wynik testu jest ujemny.

Czułość i swoistość zachowują się przeciwstawnie: marker o wysokiej czułości ma zazwyczaj niższą swoistość i odwrotnie. Wysoki poziom czułości powoduje pojawienie się dużej ilości wyników fałszywie dodatnich, co wpływa na obniżenie swoistości, a wraz z tym wzrastają zadania w zakresie klinicznej weryfikacji wyników.

Marker „idealny” to taki, który ma pełną czułość i swoistość. Rak żołądka to obecnie jeden z najczęściej występujący nowotworów złośliwych u ludzi. W skali świata stanowi on drugą przyczynę zgonu z powodu nowotworów złośliwych mimo, że według niektórych analiz statystycznych stopniowo maleje wskaźnik zachorowalności na ten rodzaj nowotworu.

W Polsce na raka żołądka według Krajowego Rejestru Nowotworów w 1999 roku zachorowało 3588 mężczyzn i 2026 kobiet, a zmarło 3894 mężczyzn i 2089 kobiet. Dlatego tak ważne jest znalezienie optymalnego markera, który pozwoliłby na wczesne wykrywanie choroby nowotworowej, a następnie dokładne monitorowanie chorych po operacji potencjalnie radykalnej w celu wczesnego wykrycia nawrotu choroby.

Badania nad CA 72-4

CEA, CA 19-9 i CA 72-4 to podstawowe markery nowotworowe używane do diagnostyki raka żołądka. Antygen rakowo-płodowy został po raz pierwszy wyizolowany w 1965 roku przez Golda i Freedmana. Jego podwyższone stężenie występuje u chorych na raka jelita grubego i odbytu, żołądka, trzustki, szyjki macicy i płuca.

Prawidłowe wartości stężenia u osób zdrowych wynoszą do 5 µg/L. Przydatność diagnostyczna CEA jest ograniczona przez małą czułość w raku żołądka, co oznacza, iż prawidłowe stężenie nie wyklucza obecności nowotworu.

Zdecydowanie większe znaczenie ma ten marker w monitorowaniu chorych na raka jelita grubego, w zakresie wykrywania przerzutów nowotworowych i/lub wznowy miejscowej (follow-up). Z kolei glikoproteinowy antygen CA 19-9 jest markerem uwalnianym przez proliferujące komórki raka trzustki, żołądka i okrężnicy.

Prawidłowe stężenie mieści się w granicach od 0 do 37 kU/L. Wykazuje on bardzo dużą czułość i swoistość w porównaniu z CEA u chorych na raka gruczołowego trzustki [1,2]. Marker CA 72-4 jest mucyną ważącą 220-400 kd i prawidłowym stężeniu do 6 kU/L.

W przeprowadzonych w ostatnich latach badaniach u większości chorych ze zweryfikowanym rakiem żołądka badano poziom trzech markerów nowotworowych we krwi przed zabiegiem operacyjnym.

W wielu badaniach wykazano, że bardzo wysoki poziom jednego z trzech markerów CA 72-4, CEA czy Ca 19-9 przed zabiegiem operacyjnym przemawiał za przerzutami do węzłów chłonnych [3,4,5,6]. W pracy Guadagni’ego i wsp. udowodniono, że najbardziej przydatnym spośród tych trzech markerów do określenia przerzutów w węzłach chłonnych jest CA 72-4 [7].

Natomiast Ikeguchi i wsp. przedstawili w swojej pracy nieco odmienny pogląd uznając, że najlepszym markerem mówiącym o przerzutach nowotworu w węzłach chłonnych jest CEA, natomiast CA 72-4 trafnie wskazuje na przerzuty do otrzewnej [8].

W większości doniesień nie wykazano związku między poziomem markerów nowotworowych CA 72-4, CA 19-9 i CEA a typem histologicznym raka żołądka [5,9], chociaż istnieją również badania, w których autorzy próbowali wykazać zależność pomiędzy niską czułością markerów a typem rozlanym raka żołądka [10] oraz wysoką czułością i swoistością CA 72-4, CA 19-9 i CEA w tym typie raka [11]. Wykazano natomiast dodatnią zależność między poziomem markera CA 72-4 a stopniem zaawansowania raka żołądka [12,13]. W badaniach Mandrowskiego i wsp. stwierdzono, że u chorych z wysokimi poziomami markerów CA 72-4 i CEA proces nowotworowy przekraczał błonę surowiczą żołądka, natomiast przy niskich stężeniach zajęta była tylko błona mięśniowa [14]. Wysoki poziom markera CA 72-4 u chorych z rakiem żołądka przed zabiegiem operacyjnym zwiększał o 4,2 razy ryzyko zgonu z powodu choroby nowotworowej po zabiegu operacyjnym niż u chorych z niskim poziomem tego markera po operacji [15].

Aktualnie koszt oznaczenia poziomu tych trzech markerów we krwi wynosi około 100,00 PLN, a, co za tym idzie, są one ekonomiczną, czułą i specyficzną metodą do monitorowania chorych po zabiegach operacyjnych potencjalnie radykalnych.

Podsumowanie

Określanie stężenia markerów nowotworowych staje się coraz lepszą i pewniejszą metodą pozwalającą na wykrywanie i diagnostykę choroby nowotworowej. Marker CA 72-4 spełnia najlepiej kryteria markera „idealnego” spośród wszystkich markerów nowotworowych możliwych do wykorzystania w raku żołądka.

Jego poziom we krwi chorego jest ściśle związany z zaawansowaniem choroby nowotworowej. W wielu doniesieniach naukowych udowodniono, że, obok klasyfikacji TNM, wielkości guza i klasyfikacji wg Borrmann’a, określenie wysokiego poziomu CA 72-4 przed zabiegiem operacyjnym współistnieje z ryzykiem nawrotu choroby po zabiegu operacyjnym.

Zastosowanie w diagnostyce CA 72-4 wraz z innymi markerami tj. CEA i CA 19-9 oznaczanymi u chorych z rakiem żołądka pozwala na bardzo dokładne monitorowanie i prawidłowe rokowanie po zabiegu operacyjnym wykonanym jako radykalny [9,16].

W dobie szybkiego postępu w zakresie rozwoju metod wykrywania bardziej czułych i specyficznych markerów nowotworowych można mieć nadzieję, że wkrótce będzie możliwe precyzyjne identyfikowanie w pełni swoistych markerów procesu rakowacenia.

Piśmiennictwo

1. Pezzili R, Billi P, Plate L, Laudadio MA, Sprovieri G.: Serum CA 242 in pancreatic cancer. Comparison with CA 19-9 and CEA. Int J Gastroenterology 1995; 27: 296-299.
2. Nazali O,Bozdag AD, Tansug T et al.: The diagnostic importance of CEA an CA 19-9 for the early diagnosis of pancreatic carcoma. Hepatogastroenterology 2000; 47: 1750-1752.
3. Marrelli D, Pinto E, De Stefano A et al.: Preoperative positivity of serum tumor makers is a strong predictor of hematogenous recurrence of gastric cancer. J Surg Oncol. 2001 Dec; 78(4): 253-8.
4. Kodera Y, Yamamura Y, Torii A et al.: The prognostic value of preoperative serum levels of CEA and CA 19-9 in patients with gastric cancer. Am J Gastroenterology 1996; 91: 49-53.
5. Marreli D, Roviello F, De Stefano A et al.: Prognostic significance of CEA, Ca 19-9 and CA 72-4 preoperative serum levels in gastric carcinoma. Oncology 1999; 57: 55-62.
6. Horie Y, Miura K, Matsui K et al.: Marked elevation of plasma carcinoembryoniic antigen and stomach carcinoma. Cancer 1996; 77: 1991-1997.
7. Guadagni F, Roselli M, Cosimelli M et al.: Correlation between positive CA 72-4 serum levels and lymph node involvement in patients with gastric carcinoma. Anticancer Res. 1993 Nov-Dec; 13(6B): 2409-13.
8. Ikeguchi M, Katano K, Saitou H et al.: Pre-operative serum levels of CA 72-4 in patients with gastric adenocarcinoma. Hepato-Gastroenterology 1997; 44: 866-871.
9. Rejane M et al.: Preoperative serum levels of CA 72-4, CEA, CA 19-9 and alpha-fetoprotein in patients with gastric cancer. Rev. Hosp. Clin. Vol.57 no.3 Sao Paulo May/June 2002.
10. Ishigami S, Natsugoe S, Hokita S et al.: Clinical importance of preoperative carcinoembryonic antigen and carbohydrate antigen 19-9 levels in gastric cancer. J Clin. Gastroenterology 2001; 32: 41-44.
11. Kodama I, Koufuji K, Kawabata S et al.: The clinical efficacy of CA 72-4 as a serum marker for gastric cancer in comparison with CA 19-9 and CEA. Int Surg 1995; 80: 45-48.
12. Guadagni F, Roselli M, Cosimelli M et al.: CA 72-4 serum marker – a new tool in the management of carcinoma patients. Cancer Invest. 1995; 13(2): 227-38.
13. Martin-Perez E, Fernandez-Arjona M, Baza B et al.: Determination of the tumor maker CA 72-4 in gastric carcinoma. Rev Esp Enferm Dig. 1993 Feb; 83(2): 92-6.
14. Mandrowski S, Lourenco LG, Forones NM et al.: CA 72-4 and CEA in serum and peritoneal washing in gastric cancer. Gastroenterology 2002 Jan-Mar; 39(1): 17-21.
15. Gaspar MJ, Arribas I, Coca MC et al.: Prognostic value of carcinoembryonic antigen, CA 19-9 and CA 72-4 in gastric carcinoma. Tumour Biol. 2001 Sept-Oct; 22(5): 318-22.
16. Safi F, Kuhns V, Berger HG, Comparison of CA 72-4, CA 19-9 and CEA in the diagnosis and monitoring of gastric cancer. Int J Biol Markers. 1995 Apr-Jun; 10(2): 100-6.

Markery nowotworowe

Choroba nowotworowa może dotknąć wielu narządów w ciele człowieka. Często jest ona trudna do zdiagnozowania, ponieważ w wybranych przypadkach może rozwijać się wiele lat, nie dając przy tym żadnych charakterystycznych objawów. Jak zatem wykrywane są nowotwory?

• Lista badań markerów nowotworowych do kupienia online w e-sklepie Medistore
• SPRAWDŹ
• Spis treści:

Co to są markery nowotworowe?

Nowotwór złośliwy jest nazywany potocznie rakiem. To choroba, w przebiegu której dochodzi do patologicznego rozrostu komórek organizmu pacjenta w wyniku ich niekontrolowanego namnażania. Przyczyny tego procesu mogą być różne. Często są wynikiem mutacji w obrębie genów odpowiadających za kodowanie białek, które biorą udział w cyklu komórkowym.

Komórki nowotworowe są specyficzne i różnią się od zdrowych komórek organizmu. Zmiany złośliwe charakteryzują się m.in.

niekontrolowaną zdolnością do replikacji, brakiem wrażliwości na czynniki zewnętrzne odpowiadające za hamowanie wzrostu, zdolnością do wytworzenia własnej sieci naczyń krwionośnych oraz wieloma innymi.

Czynniki te sprawiają, że możliwe jest wykrycie nieprawidłowych zmian oraz wdrożenie odpowiedniej terapii.

Mimo różnych lokalizacji nowotworów w organizmie człowieka można dokonać kategoryzacji zmian . Ze względu na stopień złośliwości rozróżnia się nowotwory łagodne, złośliwe oraz miejscowo złośliwe. Innym sposobem podziału jest wskazanie nowotworów nabłonkowych i nienabłonkowych.

Jakie badania wykrywają raka?

W początkowym stadium choroba może nie dawać objawów, co znacznie utrudnia wczesną diagnostykę i wczesne rozpoczęcie leczenia. Jednak nawet wtedy w organizmie dochodzi do specyficznych zmian, które można wykryć dzięki określonym badaniom laboratoryjnym, takim jak markery nowotworowe. Innym sposobem diagnostyki nowotworów są techniki obrazowe, jak USG czy tomografia komputerowa.

Obecność markerów nowotworowych w organizmie

Markery nowotworowe są to określone substancje, często białka, które są wytwarzane przez samą tkankę nowotworową lub czasami przez organizm w odpowiedzi na pojawienie się nowotworu.

Obecność lub podwyższone stężenie we krwi lub moczu markerów nowotworowych może pomóc wykryć niektóre rodzaje nowotworów. Wykorzystanie diagnostyczne markerów wiąże się z faktem, że powstające w organizmie komórki nowotworowe różnią się od prawidłowych struktur.

To sprawia, że w organizmie pacjenta wytwarzane są antygeny, czyli charakterystyczne substancje, które mogą świadczyć o rozwoju nowotworu.

Niektóre antygeny wytwarzane są zarówno przez komórki zdrowe, jak i objęte chorobą nowotworową, lecz wówczas można zaobserwować inne nieprawidłowości, związane np. z ilością wydzielanej substancji do krwiobiegu, co wpływa na podwyższenie stężenia wybranych substancji w przypadku rozwoju choroby nowotworowej.

Podział markerów nowotworowych

Markery nowotworowe w praktyce badawczej mogą być różnymi substancjami. Ze względu na biochemiczne właściwości można wskazać następujące grupy substancji:

• antygeny, które są specyficzne dla nowotworu, czyli takie, które nie występują u osób zdrowych; mogą to być zarówno substancje o zmienionej budowie (w porównaniu z prawidłowymi, nieobjętymi chorobą tkankami);
• antygeny płodowo-zarodkowe, obecne tylko na pewnym etapie rozwoju człowieka, np. w narządach płodu ich synteza zanika po urodzeniu dziecka (np. CEA lub AFP);
• antygeny łożyskowe, wytwarzane przez łożysko, dlatego prawidłowo występują we krwi kobiet w okresie ciąży, natomiast po urodzeniu zanikają (np. HCG);
• antygeny nowotworowe, które mogą być produkowane przez komórki nowotworowe, ale również te zdrowe (np. CA 125, CA 19-9, CA 15-3);
• enzymy, które występują w organizmie pacjenta w warunkach fizjologicznych, a ich prawidłowe stężenie nie jest oznaką choroby; w przebiegu choroby nowotworowej obserwowane są jednak zaburzenia w ich produkcji (np. PSA, PAP, NSE);
• hormony wytwarzane ektopowo, występujące fizjologicznie w organizmie, których produkcja u osób chorych na raka może być znacznie wyższa, ponieważ często hormony są wówczas produkowane przez komórki nowotworowe (np. TSH, kalcytonina);
• pozostałe substancje, które wytwarzane są przez komórki nowotworowe, np. cytokiny, białka ostrej fazy lub białka nieaktywne.

Rodzaje markerów nowotworowych

W praktyce diagnostycznej wyróżnić można określone, specyficzne dla różnych nowotworów antygeny. Ich wykrycie jest możliwe dzięki zastosowaniu odpowiednich markerów nowotworowych, jak np.

: antygen karcynoembrionalny CEA, antygen nowotworowy 19-9 (CA 19-9), antygen nowotworowy 125 (CA 125), antygen nowotworowy 15-3 (CA 15-3), swoisty antygen sterczowy, AFP (alfa–fetoproteina), ludzka gonadotropina kosmówkowa (HCG), swoista enolaza neuronowa (NSE), kalcytonina, tyreoglobulina, antygen raka płaskonabłonkowego (SCC-Ag), chromogranina A, cyfra 21-1.

Zastosowanie w diagnostyce, a także monitorowaniu stanu pacjentów chorych na raka, znalazły tylko wybrane markery. Cechują się one stosunkowo łatwym sposobem oznaczania (wyodrębniania antygenów) oraz niskim kosztem wykonania analizy. Wyodrębnienie części substancji jest dość skomplikowane, przez co nie zyskało ono znaczenia w badaniu pacjentów.

Co oznacza marker nowotworowy?

Powszechnie wykorzystywane markery nowotworowe przedstawiono poniżej.

• CEA ‒ antygen karcynoembrionalny, białko znajdujące się w błonach komórkowych. Fizjologicznie wytwarzany jest w okresie rozwoju płodowego przez komórki układu pokarmowego zarodka, natomiast po urodzeniu antygen nie jest wytwarzany lub wytwarzany jest w nieznacznych ilościach. Jego obecność może wskazywać na raka jelita grubego, chociaż wartość wskaźnika może być podwyższona także u chorych zmagających się z rakiem żołądka, trzustki, piersi, pęcherza moczowego, płuc, narządów rodnych oraz innymi chorobami, np. z marskością wątroby.
• HCG ‒ ludzka gonadotropina kosmówkowa, składająca się z dwóch podjednostek ‒ alfa i beta. W praktyce diagnostycznej najczęściej oznaczana jest jedynie podjednostka beta. Fizjologicznie HCG wytwarzane jest u kobiet na początku ciąży, jednak podwyższenie poziomu tej substancji pojawia się też m.in. w zaśniadzie groniastym, raku kosmówki, a także niektórych nowotworach zarodkowych oraz nowotworach jąder i jajników,
• AFP ‒ substancja, która fizjologicznie, w znacznych ilościach, wytwarzana jest na etapie życia płodowego, a po urodzeniu zdolność organizmu do jej syntezy stopniowo zanika. Marker ten wykorzystywany jest głównie w diagnostyce raka wątroby, chociaż podwyższone stężenie towarzyszy również niektórym nowotworom jąder (innych niż nasieniaki) i jajników.
• Tyreoglobulina ‒ wykorzystywana raczej do oceny rozwoju już zdiagnozowanego raka tarczycy, oceny skuteczności leczenia choroby oraz wykrywania ewentualnej wznowy ,
• Kalcytonina ‒ hormon syntetyzowany przez komórki C tarczycy. Nadmierne wytwarzanie kalcytoniny występuje rzadko: w przeroście komórek C i raka rdzeniastego tarczycy. W praktyce klinicznej marker ten wykorzystywany jest pomocniczo w diagnostyce raka rdzeniastego tarczycy.
• Antygen nowotworowy 125 (CA 125) ‒ wytwarzany jest przez komórki nabłonka jam ciała płodu, a także w komórkach nabłonka otrzewnej, osierdzia, opłucnej, a także w układzie rodnym kobiety ‒ w jajowodach, śluzówce szyjki macicy oraz w endometrium. Marker ten wykorzystywany jest w diagnostyce choroby nowotworowej jajnika (rak surowiczy, endometrialny i jasnokomórkowy), ale jego podwyższone wartości obserwuje się również w innych chorobach (np. raku piersi, raku płuca czy stanach zapalnych w obrębie miednicy mniejszej).
• Swoisty antygen sterczowy (PSA) ‒ specyficzna glikoproteina wytwarzana przez komórki nabłonkowe kanalików gruczołowych prostaty. Wykorzystywany jest jako jeden z elementów diagnostyki w przypadku podejrzenia złośliwego nowotworu gruczołu krokowego oraz w nowotworach niezłośliwych, jak np. gruczolaki.
• Antygen 15-3 (CA 15-3) ‒ glikoproteina błon śluzowych wykrywana w przypadku nowotworu piersi.
• Antygen nowotworowy 19-9 (CA 19-9) ‒ jego stężenie jest wyższe u pacjentów z chorobami nowotworowymi przewodu pokarmowego, głównie trzustki i pęcherzyka żółciowego.
• NSE, czyli tzw. enolaza neuronowa ‒ marker, który wspomaga proces diagnostyczny i monitorowanie leczenia w przypadku wystąpienia nowotworów neuroendokrynnych. Występuje w komórkach obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego, w przysadce, szyszynce i rdzeniu nadnerczy, dzięki czemu może być wykorzystany w diagnostyce rozwoju tych nowotworów.
• Antygen SCC-Ag ‒ substancja, która znajduje się zarówno w zdrowych, jak i objętych procesem nowotworowym komórkach płaskonabłonkowych. Ze względu na specyfikę jego podwyższony poziom stwierdza się u chorych z rakiem szyjki macicy, rakami płaskonabłonkowymi zlokalizowanymi w rejonie głowy i szyi, jak też w płaskonabłonkowym raku płuca.

Przygotowanie do badania markerów nowotworowych

Przygotowanie do badania markerów nowotworowych zależy od rodzaju badania oraz próbki, która zostanie poddana analizie. Możliwe jest przeprowadzenie testu z próbki krwi lub moczu. Można jednak wskazać kilka ogólnych wytycznych.

Przede wszystkim należy pamiętać, że na rzetelność badania może mieć wpływ np. ogólny stan zdrowia. W miarę możliwości do badania powinno podejść się bez gorączki oraz przeziębienia lub innych infekcji.

Zaleca się, aby około 2-3 dni przed planowanym badaniem zrezygnować ze spożywania alkoholu.

Ponadto w przypadku oznaczania niektórych markerów konieczne może być dodatkowe przygotowanie – np. przy badaniu PSA na  24 godziny przed badaniem należy zrezygnować z ejakulacji.

W przypadku oznaczania poziomu markerów nowotworowych w próbce moczu konieczne jest zastosowanie dodatkowych zasad. Rzetelność wyniku zależeć może także od czasu, jaki mocz znajdował się w pęcherzu. Najlepszym rozwiązaniem jest dostarczenie do analizy próbki moczu porannego, który został oddany zaraz po przebudzeniu.

Próbka moczu musi zostać oddana do specjalnie przygotowanych, sterylnych, plastikowych pojemników, które bez problemu kupić można w każdej aptece.  Przed pobraniem materiału należy się podmyć. Próbka powinna zostać pobrana z tzw. strumienia środkowego. Ważne również, aby mocz trafił do laboratorium najszybciej jak to możliwe.

Próbka nie powinna być przechowywana zbyt długo.

Szczegółowe opisy przygotowań znajdują się w opisach poszczególnych badań.

Normy markerów nowotworowych

Normy markerów nowotworowych podawane są przez laboratorium na wydruku wyników. Należy pamiętać, że są to wartości referencyjne, a pełnej interpretacji powinien dokonać lekarz. Tylko uwzględnienie indywidualnych czynników, określonych na podstawie przeprowadzonego badania lekarskiego i analizy wyników innych badań pozwala na rzetelną i obiektywną ocenę sytuacji zdrowotnej pacjenta.

Uzyskane wyniki markerów nowotworowych nie zawsze muszą świadczyć o rozwoju raka, ponieważ niektóre z nich występują również w innych  chorobach.

Cena markerów nowotworowych

Koszt wykonania badań markerów nowotworowych jest bardzo zróżnicowany. Wszystko zależy od wybranego markera, a także miasta, w którym będzie wykonywane badanie. Niektóre z markerów, jak np.

PSA całkowity to wydatek rozpoczynający się od ok. 28 zł, natomiast wykrywanie mutacji genu protrombiny to badanie, na które trzeba przeznaczyć od 213 zł.

Wszystkie ceny badań, wraz z lokalizacją dostępne są na naszej stronie internetowej.

Czytaj także:

“Nowotwory tarczycy? klasyczne techniki diagnostyczne i markery nowotworowe”

https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/1433

“Markery nowotworowe badane metodami proteomiki w osoczu i surowicy krwi”

https://rcin.org.pl/ichb/Content/72113/POZN271_94520_biotechnologia-2009-no2-pietrowska.pdf

Markery nowotworowe – badanie

Nowotwory złośliwe stanowią w krajach rozwiniętych, również w Polsce drugą po chorobach układu krążenia przyczynę zgonów. Mianem nowotworów złośliwych określa się grupę około 100 schorzeń, które zostały sklasyfikowane w  Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych.

W ciągu ostatnich trzech dekad liczba zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce wzrosła ponad dwukrotnie, osiągając w 2010 roku ponad 140,5 tys. zachorowań.

Najczęściej występującymi nowotworami u mężczyzn są nowotwory płuca stanowiące około 20% zachorowań na nowotwory.

W dalszej kolejności znajduje się rak gruczołu krokowego (13%), rak jelita grubego (12%) i rak pęcherza moczowego (7%) oraz nowotwory rzadziej występujące jak rak żołądka, nerki, krtani, białaczki i chłoniaki.

Wśród kobiet najczęstszym nowotworem jest rak piersi stanowiący ponad 20% zachorowań. Nowotwory jelita grubego są drugim co do częstości nowotworem występującym u kobiet (10%). Trzecie miejsce zajmuje rak płuca (9%). W dalszej kolejności są nowotwory trzonu macicy (7%), jajnika (5%), szyjki macicy, nerki, żołądka i tarczycy.

Wpływ na liczbę nowo rejestrowanych zachorowań ma niewątpliwie systematyczny rozwój metod diagnostycznych.

Postęp w tym zakresie przyczynia się również do wzrostu liczby wcześnie rozpoznawanych nowotworów, w przypadku których szansa skutecznego leczenia jest dość wysoka, jednak odsetek tych przypadków jest cały czas niewystarczający i do gabinetów lekarskich często trafiają pacjenci w stadium uogólnionego procesu nowotworowego, co utrudnia skuteczne leczenie. Znacznymi możliwościami pomocy klinicystom dysponują laboratoria oferujące specjalistyczną diagnostykę biochemiczną, molekularną i genetyczną.

W diagnostyce laboratoryjnej chorób nowotworowych wykorzystuje się fakt, że komórki nowotworowe cechują się zdolnością wytwarzania i uwalniania do płynów ustrojowych szeregu swoistych dla nich substancji oraz związków występujących w warunkach fizjologii, ale w znacznie mniejszych stężeniach lub tylko na pewnym etapie rozwoju człowieka (np. w życiu płodowym). Organizm chorego w odpowiedzi na rozwijający się nowotwór dokonuje wielu zmian, w tym również metabolicznych co ma wyraz w stężeniu czy aktywności wskaźników biochemicznych, które mogą być też wyrazem stanów klinicznych o innej etiologii, a więc o mniejszej swoistości dla nowotworów. Aktualnie mianem markerów nowotworowych określa się także cechy charakteryzujące tkanki czy komórki nowotworowe, takie jak markery cytogenetyczne, np. mutacje w onkogenach i genach supresorowych lub aberracje chromosomalne.

Markery nowotworowe znajdują zastosowanie we wszystkich fazach procesu diagnostycznego, takich jak:

• badania przesiewowe (profilaktyka nowotworów),
• rozpoznanie toczącego się procesu nowotworowego w korelacji z konkretnymi objawami,
• określanie stopnia zaawansowania choroby (zależność poziomu markera od zaawansowania procesu nowotworowego),
• lokalizacja zmian nowotworowych w obrębie narządu (markery narządowo swoiste),
• monitorowanie skuteczności leczenia (ocena progresji/regresji choroby po zastosowanej operacji czy radioterapii/chemioterapii, wykrycie wznowy),
• wyznaczanie potencjalnego celu terapeutycznego dla nowych leków.

• Oznaczanie markerów jest ekonomicznym i nieinwazyjnym badaniem mogącym w pewnych przypadkach zastąpić kosztowną i bardziej obciążającą diagnostykę.
• Materiał informacyjny do pobrania:
• Biochemiczne markery nowotworowe 2015 (PDF, 3.6MB)