Parasomnie – przyczyny, objawy, leczenie, skutki

Bezsenność to stan, w którym występują trudności zarówno w zakresie zasypiania, jak i utrzymania snu lub wczesne budzenie się. Zaburzenia to negatywnie wpływa na funkcjonowanie w ciągu dnia, dlatego jego objawy dotykają pacjenta przez „24 godziny na dobę”.

Przyczyny bezsenności

Początek bezsenności wiąże się zazwyczaj z konkretnym problemem, na przykład ze stresującym wydarzeniem (np. utrata pracy lub kryzys małżeński) albo z czynnikiem, który zmienia przyzwyczajenia związane ze snem (np. narodziny dziecka lub praca zmianowa).

U niektórych osób taka ostra postać bezsenności przechodzi w stan przewlekły. Czynniki, które mogą wpływać na utrzymywanie się bezsenności to niepokój o sen, nieprawidłowe nawyki związane ze snem oraz istnienie podatności na zaburzenia w zakresie regulacji snu.

Znaczenie może też mieć utrzymywanie się działania stresora, który wywołał bezsenność. Czasami bezsenność może być skutkiem obecności innych zaburzeń psychicznych (zwłaszcza zaburzeń lękowych i depresyjnych) lub też może z nimi współwystępować oraz chorób somatycznych (np.

nowotwory złośliwe, zapalenie stawów). Szacuje się, że niemal połowa przypadków bezsenności wiąże się z zaburzeniami psychicznymi.

Eksperci nie są zgodnie co do długości czasu trwania bezsenności, po upływie którego należy interweniować. Uważa się jednak, że podjęcie leczenia jest wskazane, gdy bezsenność staje się przyczyną znacznego cierpienia i/lub upośledza funkcjonowanie.

Rozpoznanie bezsenności

Bezsenność (podobnie jak ból) jest dolegliwością subiektywną, a w jej rozpoznaniu kluczowe znaczenie ma badanie kliniczne.

Polega ono na zebraniu wywiadu od chorego (oraz optymalnie od jego bliskich) dotyczącego jego snu, a także na zapoznaniu się z zapisami w dzienniczku snu.

Dzienniczek snu powinien być jednym z podstawowych elementów diagnostyki i monitorowania wyników leczenia.

Nie zawsze udaje się wykryć przyczyny bezsenności, jednak nie jest to konieczne do ustalenia rozpoznania. W niektórych przypadkach można jednak zdiagnozować etiologię i wdrożyć skuteczne leczenie przyczynowe.

Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi International Classification of Sleep Disorders i Research Diagnostic Criteria for Insomnia bezsenność można rozpoznać gdy występują:

• trudności z zaśnięciem i/lub utrzymaniem ciągłości snu,
• zbyt wczesne budzenie się,
• a sen nie zapewnia wypoczynku.

Objawy te powinny występować mimo odpowiednich możliwości i okoliczności sprzyjających zaśnięciu. Ponadto powinien być obecny co najmniej jeden z przejawów zaburzeń  funkcjonowania w ciągu dnia:

1. zmęczenie lub ogólne złe samopoczucie,
2. zaburzenia uwagi, koncentracji lub pamięci,
3. zaburzenia funkcjonowania społecznego lub zawodowego albo słabe wyniki w nauce,
4. zaburzenia nastroju lub drażliwość,
5. senność w ciągu dnia,
6. zmniejszenie motywacji, energii lub inicjatywy,
7. skłonność do popełniania błędów lub wypadków w pracy albo podczas prowadzenia samochodu,
8. napięcie emocjonalne, bóle głowy lub objawy ze strony przewodu pokarmowego w wyniku braku snu,
9. obawy i zamartwianie się kwestiami związanymi ze snem.

Kryteria diagnostyczne bezsenności według ICD-10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10) obejmują:

• trudności z zaśnięciem i/lub utrzymaniem snu lub sen nieprzynoszący wypoczynku,
• występowanie objawów przynajmniej 3 razy w tygodniu i przez okres dłuższy niż miesiąc,
• objawy powodują znaczne cierpienie i/lub niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie w życiu codziennym.

Kryteria diagnostyczne bezsenności według DSM-IV (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) obejmują:

• obecność skarg na: trudności z zaśnięciem, problemy z utrzymaniem snu lub sen nieprzynoszący wypoczynku,
• objawy trwają przez co najmniej miesiąc,
• powodują istotne klinicznie cierpienie lub trudności w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym albo w innych ważnych dziedzinach życia.

Konieczne jest wykluczenie innych zaburzeń snu jako pierwotnego rozpoznania. Należy tu wymienić:

• zespół obturacyjnego bezdechu sennego (nasilone chrapanie, zaburzenia oddychania w czasie snu),
• zespół okresowych ruchów kończyn dolnych w czasie snu i zespół niespokojnych nóg (poczucie drżenia lub napięcia i niepokoju w nogach z przymusem poruszania nimi, wybudzenia z powodu zrywających ruchów nóg),
• narkolepsja (nagle i niespodziewanie epizody zasypiania w ciągu dnia, nagłe upadki lub nagłe, bardzo silne osłabienie mięśni wywoływane przez emocje, na przykład śmiech),
• zaburzenia rytmu okołodobowego snu (sen sam w sobie jest prawidłowy, ale w sposób regularny występuje w „nieodpowiednich porach”),
• parasomnie (w czasie snu zdarzają się odbiegające od normy zachowania, które budzą niepokój pacjenta/bliskich lub są zagrażające).

Konieczne jest równie wykluczenie mogących leżeć u podłoża bezsenności zaburzeń somatycznych (np. ból, choroby serca lub płuc), neurologicznych (np. choroba Parkinsona lub choroby naczyniowe mózgu) lub psychiatrycznych (np. depresja, zaburzenia lękowe lub nadużywanie substancji psychoaktywnych).

Czasami konieczne może być skierowanie chorego do specjalistycznego ośrodka medycyny snu w celu wykluczenia/potwierdzenia zaburzeń rytmu okołodobowego (aktygrafia), innych pierwotnych zaburzeń snu, w tym parasomnii (polisomnografia) oraz jeśli dotychczasowe leczenie zakończyło się niepowodzeniem.

Leczenie bezsenności

Podstawowym postępowaniem powinny być oddziaływania niefarmakologiczne, które dają szansę na eliminację czynników podtrzymujących bezsenność, a zgodnie z wynikami badań ich skuteczność jest porównywalna  rezultatami farmakoterapii.

Znaczenie tej ostatniej, wbrew powszechnie utartym opiniom, bywa przeceniane. Leki nasenne wprawdzie mogą łagodzić objawy, rzadko jednak zapewniają całkowite ustąpienie bezsenności, zwłaszcza gdy są stosowane bez oddziaływań psychologicznych.

Oddziaływania psychologiczne

Jednym z pierwszych kroków powinno być wdrożenie zasad higieny snu, które omówiono w artykule Zasady higieny snu – jak się wyspać bez tabletki nasennej.

Skuteczną metodą leczenia bezsenności jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT – w formie indywidualnej lub grupowej). W leczeniu chorych na przewlekłą bezsenność CBT jest równie skuteczna jak farmakoterapia. Korzystny wpływ tej metody CBT może się utrzymywać przez dłuższy czas po zakończeniu leczenia.

Celowość stosowania oddziaływań psychologicznych uzasadnia fakt, że czynniki psychiczne i behawioralne pełnią role predysponujące, wywołujące i podtrzymujące bezsenność.

Istotną cechą tego zaburzenia są skojarzenia utrudniające zaśnięcie. Wiele osób opisuje występowanie „gonitwy myśli” w chwili, gdy próbują zasnąć.

Powstaje błędne koło – im bardziej pacjent stara się zasnąć, tym bardziej jest niespokojny i tym trudniej jest mu zapaść w sen.

Metody terapeutyczne obejmują różnorodne techniki, takie jak ograniczanie snu lub kontrolę bodźców, a także restrukturyzację poznawczą. Ograniczanie snu (a ściślej – czasu spędzanego w łóżku) polega na dopasowaniu tego czasu do rzeczywistej długości snu pacjenta, najlepiej ocenionej za pomocą dzienniczka snu.

Celem jest pogłębienie snu i zmniejszenie liczby wybudzeń. Czas spędzany w łóżku skraca się poprzez późniejsze kładzenie się spać, z utrzymaniem stałej pory wstania. Technika kontroli bodźców polega na wdrożeniu zaleceń, aby pacjent kładł się wieczorem do łóżka tylko wtedy, gdy czuje senność.

Łóżko powinno służyć jedynie do snu i życia seksualnego, a nie do innych czynności (np. czytanie, oglądanie telewizji, jedzenie). Niemożność zaśnięcia lub przebudzenie w środku nocy (z towarzyszącym zdenerwowaniem i niepokojem) jest wskazaniem do opuszczenia łóżka i wyjścia do innego pomieszczenia.

Powrót do sypialni powinien nastąpić dopiero, gdy ponownie pojawi się senność.

Farmakoterapia

Farmakoterapia bezsenności opiera się głównie na stosowaniu małych dawek leków przeciwdepresyjnych, które wywołują senność. Wymienia się tu trazodon, doksepinę, amitryptylinę, mianserynę i mirtrazapinę. W przypadku współwystępowania depresji korzystna może być agomelatyna. Mirtazapina bywa szczególnie skuteczna w zmniejszaniu nasilenia bezsenności u chorych na depresję.

Inne postępowanie może obejmować leki nasenne (zaleplon, zolpidem lub zopiklon), które powinny być stosowane raczej w sposób przerywany. Po 3-4 tygodniach leczenia należy je przyjmować tylko kilka razy w tygodniu. Zapobiega to wystąpieniu zjawiska tolerancji na leki nasenne i zmniejsza ryzyko fizycznego i psychicznego uzależnienia od nich.

Stosowanie leków nasennych (zaleplonu, zolpidemu i zopiklonu oraz krótko działających benzodiazepin [BDZ]) może wiązać się ze zjawiskiem senności następnego dnia.

Z kolei zespół odstawienny charakteryzuje się wystąpieniem takich objawów jak: pobudzenie, bóle i zawroty głowy, drażliwość, zmęczenie, depersonalizacja oraz nadwrażliwość na hałas i bodźce wzrokowe.

Mogą również wystąpić objawy somatyczne: nudności, wymioty, skurcze mięśni, nadmierna potliwość, osłabienie, bóle mięśni lub ich drżenie oraz ataksja. Objawy tego zespołu ustępują zwykle w ciągu kilku tygodni.

W badaniach epidemiologicznych wykazano, że stosowanie BDZ lub zopiklonu wiąże się z większym ryzykiem wypadków drogowych. Ponadto stosowanie BDZ jest przeciwwskazane u osób starszych, ze względu na ich niekorzystny wpływ na pamięć i ryzyko upadków.

Wykazano, że melatonina o przedłużonym uwalnianiu wpływa korzystnie na jakość i ilość snu u osób starszych oraz u osób z bezsennością w przebiegu pracy zmianowej lub związanej z przekraczaniem stref czasu (jet lag). Nie wpływa ona na funkcje ruchowe ani na pamięć.

Podsumowanie

Obecnie dysponujemy coraz lepszą widzą na temat fizjologii snu oraz diagnostyki i leczenia bezsenności. Wiedza ta pozwala na coraz skuteczniejsze leczenie przewlekłej bezsenności.

Opracował lek. med Paweł Brudkiewicz

Zespół jedzenia nocnego

Co to jest zespół jedzenia nocnego? Zespół jedzenia nocnego (night eating syndrome) jest zjawiskiem opisywanym od niedawna jako odrębne zaburzenie z pogranicza… »

Zaburzenia rytmu okołodobowego

Zaburzenia rytmu okołodobowego polegają na różnicy między charakterystyką rytmu dobowego danej osoby a pożądanym schematem snu i czuwania. Może zatem dochodzić… »

Sen i bezsenność u osób starszych

Wraz z wiekiem rośnie częstość zaburzeń snu. U osób starszych obserwuje się przyśpieszenie fazy snu, co polega na skłonności do wcześniejszego kładzenia się do… »

Lunatykowanie – czym jest, przyczyny, objawy, leczenie

Lunatykowanie zwane również somnambulizmem lub sennowłóctwem to zaburzenie snu, które polega na wykonywaniu różnych czynności w trakcie trwania snu. Skąd się bierze i jak można je leczyć?

Choć ludzie lunatykują od zarania dziejów, temat został wzięty pod lupę dopiero w XIX wieku, kiedy to Karl Ludwig von Reichenbach rozpoczął swoje badania. Zainspirował on innych specjalistów, jak choćby Zygmunta Freuda, do dokładniejszego poznania problemu. Jednak mimo skupienia na temacie, do dzisiaj zostaje on nieco tajemniczy i nie do końca poznany.

Zwróćmy jeszcze uwagę na jedną rzecz. Nocne wędrówki po mieszkaniu są niebezpieczne, co niejednokrotnie pokazała historia. Znane są przypadki, w których lunatycy nie tylko zrobili sobie krzywdę wchodząc w różne przedmioty we własnym mieszkaniu, ale i np. opuścili  je przez okno.

Najbardziej skrajne opowieści dotyczą osób, które poprzez lunatykowanie straciły życie, a nawet kompletnie nieświadomie pozbawiły go innych.

W takiej sytuacji twardy orzech do zgryzienia ma także sąd, który musi potwierdzić lub wykluczyć, czy zabójca popełnił czyn pod wpływem sennowłóctwa.

Lunatykowanie – co to?

Lunatykowanie jest zaburzeniem snu zaliczanym do parasomnii i sprowadzającym się do wykonywania przez cierpiącą na nie osobę różnych czynności w trakcie snu. Może występować w każdym wieku i dotykać każdej płci. Historie pacjentów pokazują jednak, że zwykle dotyczy ono osób młodszych. Lunatykuje około 5% dzieci i 1,5% dorosłych.

Lunatykowanie – przyczyny

Skąd bierze się lunatykowanie? Niestety specjaliści do dzisiaj nie poznali odpowiedzi na to pytanie. Do źródeł somnambulizmu można zaliczyć wiele czynników. Ryzyko tej przypadłości rośnie, jeśli cierpieli na nie rodzice.

Pod uwagę brane są również warunki rozwojowe, nadmierne korzystanie z alkoholu i środków psychoaktywnych, napojów z dużą zawartością kofeiny, a także przyjmowanie niektórych leków.

Nie bez znaczenia jest także higiena snu, jej nieprzestrzeganie w postaci nieregularnych godzin chodzenia spać i objadanie się przed położeniem się do łóżka, może obrócić się w nocne wędrówki. Podobnie jak doświadczanie stresu.

Zobacz: Kiedy ciało śpi, a budzi się świadomość. Czym jest paraliż senny?

Jedną z hipotez jest też nieprawidłowe działanie neuronów serotoninergicznych odpowiadających za stan zapadania w sen i budzenie się. Specjaliści wskazują także na niedojrzałość różnych struktur układu nerwowego i problemy zdrowotne jak moczenie nocne, choroba Parkinsona, zespół Tourette’a i bezdech senny.

Lunatykowanie – objawy

Do lunatykowania dochodzi w trakcie fazy n-REM, czyli około jednej do dwóch godzin od zapadnięcia w sen. Osoba cierpiąca na ten rodzaj parasomnii, może mieć otwarte oczy i wdawać się w rozmowy z domownikami.

Niemniej jednak należy pamiętać o tym, że nie działa ona świadomie. A dodajmy, że spectrum zachowań osób, które ‘włóczą’ się we śnie jest naprawdę szerokie.

Od wędrówek po mieszkaniu, poprzez gotowanie, sprzątanie aż po tragedie jak samobójstwo czy wypadki.

Zobacz: Działania wymierzone w bezsenność – jak rozpoznać i leczyć zaburzenia snu?

Lunatykowanie – leczenie

Biorcą pod uwagę, że lunatyk nie jest świadomy tego, co robi, może spowodować sytuację niebezpieczną nie tylko dla siebie, ale i innych, dlatego przy rozpoznaniu choroby powinni uczestniczyć jego bliscy. Warto również potwierdzić nocne wędrówki nagraniami. W rozpoznaniu przydatne jest także badanie polisomnograficzne wykrywające nieprawidłowości w przebiegu snu.

Biorąc pod uwagę, że przyczyny tego zjawiska nie są do końca poznane, ciężko o sprawdzone metody leczenia.

W przypadku lunatyków lekarze proponują zadbanie o właściwą higienę snu, ograniczenie aktywiści wieczornych i kontaktu ze źródłami niebieskiego światła. Pomocne jest także stosowanie technik relaksacyjnych.

Oczekiwane efekty przynoszą także psychoterapia i hipnoza. Możliwe jest też stosowanie farmakoterapii.

Jak postępować z lunatykiem?

A co zrobić, jeśli śpi się z lunatykiem? Twoje wsparcie jest niezwykle ważne dla osoby doznającej sennowłóctwa. Należy pamiętać o zabezpieczeniu mieszkania, czyli zlikwidowaniu przeszkód, w które mógłby uderzyć lunatyk, a także o zamknięciu okien i drzwi.

Osobę przyłapaną na nocnych wędrówkach należy zaprowadzić do łóżka i zachować wobec niej spokój i cierpliwość. Wybudzenie jej w agresywny sposób mogłoby wywołać gwałtowną reakcję. Należy tutaj brać pod uwagę, że pozostaje ona w pełni nieświadoma swoich czynności.

Zaburzenia snu – skąd się biorą i czy można im zapobiec?

Parasomnie to zaburzenia przysenne, którym towarzyszą specyficzne objawy lub zachowania, niepojawiające się podczas normalnego cyklu snu. Dzielimy je na te, które są zaburzeniami wzbudzenia (przypadają one na fazę NREM) i przejawiają się jako somnambulizm (lunatyzm), lęk nocny czy upojenie senne.

Jak również na te, które są zaburzeniami zachowania w fazie REM. Do nich to zaliczamy: zmorę nocną czy też porażenie senne.

Parasomnie mogą również dotyczyć zaburzeń ruchowych, jakie mają miejsce w trakcie snu i tu najczęściej spotykanymi objawami są: bruksizm (zgrzytanie zębami), zespół niespokojnych nóg, kurcze łydek, okresowe ruchy kończyn w trakcie snu czy też rytmiczne ruchy powiązane ze snem (jaktacje).

Parasomnie związane z fazę NREM:

Somnambulizm

Somnambulizm, czyli inaczej: lunatykowanie, to dość popularny rodzaj zaburzeń sennych, który w 20% bywa dziedziczny. Cierpiący na to „schorzenie” potrafią chodzić po mieszkaniu, a nawet uruchomić samochód pozostając nadal w głębokiej fazie snu NREM.

Ponieważ śpią bardzo mocno, osoby z zewnątrz nie są w stanie ich obudzić ani poprzez potrząsanie ręką ani głośne mówienie do nich. Co więcej: zbyt gwałtowna próba obudzenia lunatyka, może wywołać u niego agresję.

Najlepszym rozwiązaniem w takim przypadku jest zaprowadzenie somnambulika prosto do łóżka, by tam mógł dokończyć etap śnienia.

Dobra wiadomość jest taka, że z lunatykowania można wyrosnąć. Parasomnia u dzieci w postaci somnambulizmu pojawia się zwykle między 4. a 6. rokiem życia i w większości przypadków samoistnie znika między 7. a 15. rokiem życia.

Dlaczego więc dorośli cierpią na to schorzenie? Otóż u osób dojrzałych może być to wtórny przejaw różnych chorób układu nerwowego, konsekwencja życia w stresie czy też jeden z symptomów zaburzeń osobowości.

Aby dojść do właściwej przyczyny lunatykowania w wieku dorosłym, należy skonsultować tę przypadłość z lekarzem.

Lęk nocny

Lęk nocny to zaburzenie, które dotyczy przede wszystkim dzieci. Pojawia się u 1-3% przypadków i znika w okresie dojrzewania. Polega na nagłym zrywaniu się w nocy z płaczem i krzykiem.

Krzyczące i przerażone dziecko nadal pozostaje w fazie snu, trudno nawiązać z nim jakiś kontakt. Jego oddech jest przyspieszony, bywa spocone, a źrenice ma szeroko otwarte.

Na szczęście stan lękowy szybko mija i już po kilku minutach dziecko samo kładzie się do łóżka i zasypia, a rano budzi się już w normalnym stanie.

Upojenie senne

Upojenie senne może pojawiać się nawet u osób zdrowych, a jego charakter jest krótkotrwały i przemijający. Polega na dezorientacji po gwałtownym przebudzeniu się. Nie wymaga leczenia.

Parasomnia związana z fazą snu REM

Porażenie senne

Porażenie senne pojawia się zazwyczaj w momencie zasypiania lub wybudzania w okresie między czuwaniem a snem. Trwa zwykle około kilku do kilkunastu sekund, choć w niektórych przypadkach może przedłużać się nawet do godziny.

Objawia się jako niemożność wykonania ruchu albo wypowiedzenia słowa (choć osoba, która tego doświadcza, jest przytomna). Czasem dochodzi do tego trudność w oddychaniu, która jest skutkiem przerażenia, jakiego doświadcza człowiek, który nie ma nagle władzy nad własnym ciałem.

Porażenie senne może zostać przerwane przez drugiego człowieka np. przez dotknięcie ramienia lub zawołanie osoby z zaburzeniem po imieniu.

Zmora nocna

Koszmar nocny to bardzo częsta przypadłość, która dotyka ludzi w fazie REM. Polega on na przeżyciu strasznego snu, z którego człowiek budzi się z uczuciem lęku i który to przenosi się na realny moment po przebudzeniu. I choć dana osoba jest świadoma, że się obudziła, nadal ma przyspieszone bicie serca i jest zlana potem.

ZOBACZ TAKŻE: Parasomnia i dyssomnia – co to jest?

Dyssomnia

Dysssomnia jest zaburzeniem rytmu snu oraz czuwania. Zazwyczaj ludzie zasypiają wieczorem i budzą się rano, co związane jest z naturalnym, dobowym wewnątrzustrojowym rytmem naszego organizmu oraz obrotem Ziemi. Jednak z czasem, pod wpływem różnych czynników, takich jak np. stres, późne godziny pracy, może dojść do rozregulowania naszego zegara biologicznego.​

Czy można zmniejszyć ryzyko zaburzeń snu?

Wiele osób skarży się na zaburzenia snu w pewnych specyficznych okresach swojego życia. Zwykle problemy z zaśnięciem wiążą się z nadmiernym stresem, przełomowymi momentami życia takimi jak: ślub, rozwód, śmierć bliskiej osoby czy też zmiana pracy.

Również przeprowadzka może być przyczyną gorszej jakości snu. Jednak jeśli akurat wymienione wyżej sytuacje nas nie dotyczą, a my zaczynamy wybudzać się kilka razy w ciągu nocy lub męczy nas bezsenność, zainteresujmy się, czy nie ma to związku z jakąś chorobą.

Często zaburzenia snu występują u osób cierpiących na bezdech senny. Także ci, którzy zmagają się z refluksem i bólem kręgosłupa mogą wybudzać się w nocy z powodu fizycznych dolegliwości.

Inną przyczyną pogorszonej jakości snu może być źle dobrany materac lub po prostu jego zużycie.

Kiedy materac jest zbyt miękki, a my zapadamy się w nim, utrzymując niewłaściwą pozycję ciała, wówczas budzimy się w nocy z powodu uczucia przeciążenia niektórych mięśni (szczególnie karku i szyi).

W takich przypadkach warto zawsze kupić nowy materac z pianką memory.

Materac memory idealnie dopasowuje się do wszystkich krzywizn ciała, uginając się pod naszym ciałem tylko tyle, ile to potrzebne, co pozwala na komfortowe przespanie całej nocy.

Dodatkowo, materac ten ma tę zaletę, że zachowuje pamięć ciała i kiedy się na nim kładziemy, ugina się w odpowiednich dla nas miejscach.

ZOBACZ TAKŻE: Czym jest pianka z pamięcią kształtu?

Źródło:

A.Prusiński, Bezsenność i inne zaburzenia snu, Warszawa 2019, s. 134-143, 158.

Wszystkie treści zamieszczone w Serwisie, w tym artykuły dotyczące tematyki medycznej, mają wyłącznie charakter informacyjny. Dokładamy starań, aby zawarte informacje były rzetelne, prawdziwe i kompletne, jednakże nie ponosimy odpowiedzialności za rezultaty działań podjętych w oparciu o nie, w szczególności informacje te w żadnym wypadku nie mogą zastąpić wizyty u lekarza.

Brak snu – przyczyny, skutki, jakie ma znaczenie dla zdrowia?

Brak snu wiąże się z niezaspokojeniem jednej z podstawowych potrzeb fizjologicznych człowieka. Mimo tego, iż sen postrzegany jest jako odpoczynek organizmu, to podczas jego trwania dochodzi do wielu procesów naprawczych, regeneracyjnych i budulcowych.

Obniżona zostaje reaktywność na bodźce pochodzące ze środowiska zewnętrznego, dlatego brak snu powoduje stałe pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego oraz niewłaściwą regenerację tkanek i narządów.

Skutki braku snu lub niewyspania, które postrzegane są jako silne zmęczenie i sprawiają, że na drugi dzień dochodzi do obniżenia sprawności psychofizycznej, człowiek jest mniej aktywny i ma trudności z koncentracją. W trakcie snu obniża się ciśnienie tętnicze krwi, spada temperatura ciała i wolniej oddychamy. 

Produkowana energia zapewnia podtrzymanie niezbędnych, autonomicznych procesów życiowych.

Można wyróżnić dwie główne fazy snu:

• Faza NREM (ang. Non-rapid eye movement) – sen głęboki, podczas którego odnotowuje się wolne ruchy gałek ocznych. Jest to pierwsza faza snu, która zwykle trwa do 100 minut. Faza NREM dzieli się na cztery stadia, które prowadzą do zapadania w silny, głęboki sen. W pierwszym stadium, przy zamkniętych oczach dochodzi do pojawiania się niespójnych myśli. Obniża się wrażliwość na bodźce zewnętrzne. Badanie EEG wskazuje na wolniejsze ruchy gałek ocznych, pojawienie się fal theta, a zanikanie fal alfa. W stadium drugim pogłębia się brak wrażliwości na bodźce zewnętrzne, a gałki oczne przestają się poruszać. Mimo braku świadomości może dojść do szybkiego wybudzenia. Trzecie stadium jest przejściem w sen głęboki, a w mózgu według zapisu EEG pojawiają się fale delta. Ostatnie, czwarte stadium fazy NREM to sen tzw. wolnofalowy, podczas którego pojawiają się obrazy, dochodzi do ruchów ciała lub lunatykowania. Czwarte stadium przechodzi w fazę RE.

• Faza REM (ang. Rapid eye movement) – sen płytki, dochodzi do szybkiego ruchu gałek ocznych. Podczas tej fazy, która trwa około 15 minut, dochodzi do występowania marzeń sennych, co wywołane jest wysoką aktywnością mózgu. W porównaniu do fazy NREM oddech jest szybszy i mniej regularny, wzrasta tętno, co świadczy o wzmożonej pracy mięśnia sercowego. Epizody snu w fazie REM z reguły trwają od 5 do 30 minut, występują na zmianę w cyklach z fazą NREM. Nadmierna senność w ciągu dnia wywołana napadowym występowaniem snu fazy REM to jednostka chorobowa zwana narkolepsją. 

W celu zapewnienia pełnej regeneracji, dorosły człowiek potrzebuje od 4 do 6 cykli snu. 

Rodzaje zaburzeń snu 

Brak snu jest patologicznym stanem, który może wywoływać poważne konsekwencje zdrowotne, albo być pokłosiem schorzeń i działania czynników, które będą powodowały problemy z zasypianiem i poprawnym przebiegiem poszczególnych faz snu. 

U zdrowego, dorosłego człowieka sen stanowi jedną trzecią doby, czyli można wysnuć wniosek, że przesypiamy około 30% życia. Objawy niewyspania i skutki braku snu będą miały bezpośrednie, negatywne przełożenie na wykonywanie codziennych czynności.

Nawet jednorazowo nieprzespana noc, czyli brak snu przez 24 h spowoduje, że organizm nie będzie funkcjonował prawidłowo. Efekty nieprzespanej nocy pod względem psychomotorycznym są porównywalne do stanu organizmu po spożyciu alkoholu.

Nastąpi zaburzenie funkcji poznawczych, osłabienie zdolności do nauki i pracy, nadmierna senność w ciągu dnia, wzmożony apetyt i ogólne osłabienie potencjału psychofizycznego. 

Pierwsza klasyfikacja zaburzeń snu powstała 1979 roku, a poszczególne patologie snu zostały opracowane przez Zrzeszenie Ośrodków Zaburzeń snu w USA. 

Wyodrębniono wówczas następujące formy zaburzeń snu:

• insomnia – trudność w zaśnięciu i utrzymaniu poszczególnych faz snu;
• parasomnia – sen dysfunkcyjny związany z występowaniem nieprawidłowości w trakcie snu lub podczas wybudzania np. koszmary senne, lęki nocne, lunatyzm, bruksizm (patologiczne tarcie zębami);
• hipersomnia – nadmierna senność;
• dyssominia – nieprawidłowy timing okresów snu i czuwania, związany z zaburzeniem biologicznego rytmu okołodobowego. 

Brak snu u nastolatków  

Brak snu ma wpływ na percepcję emocjonalną i obiektywne postrzeganie rzeczywistości.

Niedobór snu lub częste budzenie się w nocy, oprócz nadmiernej senności w ciągu dnia, powodują konsekwencje w postaci obniżenia nastroju, po stany depresyjne.

Wpływ braku snu na poziomie behawioralnym jest odbierany przez środowisko zewnętrzne jako postawa aspołeczna, a osoby unikają kontaktu z otoczeniem i prezentują obniżone funkcje społeczne. 

 Bardzo często obserwowane są zaburzenia snu u nastolatków. Ma to związek z łatwym dostępem do technologii – komputerów, tabletów, smartfonów połączonych z siecią internetową. Młodzież i dzieci, które, częściowo żyją w wirtualnym świecie gier komputerowych, nie potrafią odciąć się od nierzeczywistych przeżyć i położyć się spać o właściwej godzinie.

Dodatkowo światło niebieskie emitowane przez monitory urządzeń, pobudza wydzielanie dopaminy, która jest neuroprzekaźnikiem aktywującym układ nagrody. Można w tej sytuacji mówić o uzależnieniu od urządzeń elektronicznych. Stan ten powoduje przestawienie rytmu okołodobowego, czego konsekwencją jest chroniczne niewyspanie.

Długotrwały brak snu u dzieci i nastolatków przekłada się na obniżenie procesów myślowych, zdolności poznawczych, zapamiętywania i przyswajania wiedzy. Uczniowie, u których stwierdza się deficyt snu, mogą mieć przez to gorsze oceny w szkole. Poza tym ich kompetencje społeczne zdecydowanie różnią się na tle rówieśników.

Osoby te stają się asocjalne, mniej aktywne i niechętne do kontaktów międzyludzkich. 

Pierwotne zaburzenia snu 

 Brak snu w nocy może zwiastować występowanie poważnych chorób, które wymagają szerokiej diagnozy i często specjalistycznego leczenia. Lekceważenie permanentnego niewyspania, budzenia się w nocy wywołuje szereg konsekwencji zdrowotnych.

Występują jednak schorzenia, których występowanie może prowadzić do różnych typów zaburzeń snu.

Do pierwotnych zaburzeń snu należy zaliczyć takie jednostki chorobowe jak: zespół obturacyjnego bezdechu sennego, zespół niespokojnych nóg, czy narkolepsja. 

Brak snu, a zespół obturacyjnego bezdechu sennego 

 Zaburzenia snu w przypadku występowania obturacyjnego bezdechu sennego, są konsekwencją nieprawidłowej pracy układu oddechowego.

Jest to spowodowane niedrożnością górnych dróg oddechowych, a cechą charakterystyczną schorzenia jest głośne chrapanie podczas nocnego spoczynku, płytki oddech i przerwy w oddychaniu. Spotęgowanie objawów powoduje silne zmęczenie organizmu, nadmierne spożycie alkoholu lub zażycie środków nasennych.

Dochodzi także do częstych wybudzeń, uczucie niepokoju i niemożność zaczerpnięcia oddechu. Poziom stresu towarzyszący dezorientacji po gwałtownym przebudzeniu w wielu przypadkach powoduje problem z ponownym zaśnięciem.

Brak snu u pacjenta powoduje frustrację, a nieodpowiednia regeneracja powoduje uczucie ciągłego zmęczenia i nadmierną senność w ciągu dnia.

Należy podkreślić, iż zespół obturacyjnego bezdechu sennego jest schorzeniem niezwykle niebezpiecznym, które wpływa na niedostateczne dotlenienie organizmu ze względu na nieprawidłowy proces wymiany gazowej. Dodatkowo brak snu będzie miał wpływ na zaburzenia koordynacji i upośledzenie funkcji kognitywnych. Omawiana jednostka chorobowa najczęściej występuje u pacjentów otyłych, stąd podstawą w stopniowym pozbywaniu się objawów będzie utrata masy ciała. 

Brak snu, a narkolepsja

Narkolepsja jest chorobą, która spowodowana jest uszkodzeniem komórek nerwowych. Jest to zaburzenie snu o nieznanej etiologii i występujące stosunkowo rzadko. Jedna z hipotez, mówi, iż powstawanie narkolepsji jest spowodowane mutacją genu kodującego antygen HLA na chromosomie 6.

Przy obniżonej odporności lub nieprawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego, pojawienie się czynnika chorobotwórczego np. wirusa, może zainicjować proces autoimmunizacyjny wymierzony przeciwko własnym neuronom.

Zaburzona zostaje produkcja białka o nazwie hipokretyna, które uczestniczy w regulacji poszczególnych faz snu. 

Schorzenie to charakteryzuje się nadmierną sennością w ciągu dnia i nagłymi przypadkami utraty napięcia mięśniowego tzw. katapleksja.

Dodatkowo pacjent może cierpieć na niedobór snu, który jest spowodowany zaburzeniami snu fazy REM, któremu towarzyszą omamy senne i halucynacje.

Porażenie przysenne, które także jest jednym z objawów narkolepsji, dotyczy głównie dzieci i młodzieży, kiedy to dodatkowo odczuwane jest pieczenie oczu, mroczki lub pacjent odnotowuje epizody podwójnego widzenia przedmiotów. 

Zdiagnozowana narkolepsja obniża komfort i jakość życia oraz wpływa na ograniczenie aktywności zawodowej i społecznej. Narkolepsja leczona jest objawowo, farmakoterapia dobierana jest indywidualnie przez lekarza. Ważnym elementem terapii jest dbanie o rytm dobowy snu i czuwania. 

Brak snu, a zespół niespokojnych nóg

Zespół niespokojnych nóg jest schorzeniem, które może być przyczyną zaburzeń snu.

Do tej pory jednoznacznie nie ustalono przyczyny występowania tej choroby, jednak najwięcej badań wskazuje na zaburzenia pracy układu dopaminowego i opioidowego.

Wtórną przyczyną zespołu niespokojnych nóg mogą być niedobory mikroskładników w tym żelaza i magnezu oraz przyjmowanie leków wywołujących objawy w postaci silnej potrzeby poruszania kończynami dolnymi. 

Symptomy, które występują wieczorem, powodują problemy z zaśnięciem, a brak snu i pełnej, całonocnej regeneracji powoduje szereg objawów psychofizycznych, które uniemożliwiają codzienne funkcjonowanie. Chroniczne zmęczenie i nadmierna senność w ciągu dnia mogą przyczyniać się do powstawania stanów depresyjnych i innych zaburzeń psychicznych. 

Skutki braku snu 

 Brak snu i niewłaściwy przebieg rytmu snu i czuwania, będzie skutkował występowaniem nieprawidłowości w funkcjonowaniu ustroju. Skoro nawet 24-godzinny brak snu niesie ze sobą negatywne konsekwencje, to przewlekły deficyt snu i skutki niedosypiania mogą być niebezpieczne dla zdrowia. 

Objawy braku snu:

•     nadmierna senność w ciągu dnia;
•     zaburzenia koncentracji;
•     obniżony nastrój;
•     wzmocnione odczuwanie negatywnych emocji;
•     obniżenie zdolności uczenia się i zapamiętywania;
•     pogorszenie refleksu i spostrzegawczości;
•     drżenie mięśni (dłoni, powiek);
•     skurcze mięśni;
•     problemy z koordynacją ciała;
•     nadwrażliwość na ból.

Brak snu może prowadzić do obniżenia odporności organizmu, co będzie zwiększało podatność na zakażenia wirusowe, bakteryjne i grzybicze. Niewłaściwa regeneracja będzie z kolei zaburzać funkcjonowanie gospodarki hormonalnej.

Niedobór snu może wpływać na metabolizm glukozy, zmniejszać wrażliwość insulinową co przekłada się na występowanie chorób metabolicznych takich jak insulinooporność i cukrzyca typu 2. Deficyt snu, często stanowi podłoże chorób psychicznych ze względu na towarzyszące objawy takie jak uczucie niepokoju, czy obniżony nastrój.

Dysfunkcje wywołane brakiem snu powodują silny stres, zaburzenia w postrzeganiu rzeczywistości i nieumiejętność dostosowania do zmieniającego się środowiska zewnętrznego. 

W związku z powyższym troska o zachowanie prawidłowego rytmu dobowego i przestrzeganie podstawowych zasad higieny snu jest kluczowe w utrzymaniu zdrowia.

 lek. Michał Dąbrowski

Bezsenność: przyczyny, objawy, leczenie

Sen, co potrafi rozwikłać splątanąNić każdej troski, Sen, tę cowieczornąŚmierć dziennych trudów, kąpiel dla znużonychMięśni i balsam dla zbolałych myśli,To drugie danie na stole Natury,Najposilniejszy składnik uczty życia.W. Shakespeare: „Makbet”, tłum. S. Barańczak

W każdej chwili naszego życia znajdujemy się w jedynym z dwóch podstawowych stanów naszej egzystencji: CZUWANIA lub SNU.

Sen jest jednym z podstawowych zachowań człowieka. Sen dając uczucie wypoczęcia, pozwala na prawidłowe funkcjonowanie w ciągu całego dnia. Nad rolą snu uczeni zastanawiają się od dawna.

Nasz mózg w trakcie snu wciąż wykazuje aktywność, choć następuje zniesienie świadomości i bezruch. Dlatego w trakcie snu uczymy się i przetwarzamy informacje, wspomagając w ten sposób naszą koncentrację i funkcje poznawcze w ciągu dnia.

Sen jest zjawiskiem fazowym i rytmicznym i stanowi jedną trzecią życia dorosłego człowieka1.

Niejednokrotnie nie zdajemy sobie sprawy, jak ogromne skutki na nasz organizm ma pozornie błahy niedobór snu. Sami zauważamy, że po nieprzespanej nocy mamy trudność w skupieniu uwagi, spowolnienie reakcji, popełniamy błędy2.

Kłopotów ze snem nie należy w żadnym wypadku bagatelizować. Z jednej strony mogą być wynikiem i mogą informować o zaburzeniach w pracy organizmu, a z drugiej strony mogą prowadzić do rozregulowania, braku regeneracji organizmu, a gdy są znaczenie nasilone i długotrwałe mogą skutkować chorobami serca, układu pokarmowego, otyłością, cukrzycą czy zaburzeniami psychicznymi1.

Według badania SMG/KRC z lutego 2008 roku najczęstszymi problemami związanymi ze snem, które dotykają Polaków, jest częste budzenie się w środku nocy. Nieco rzadziej występują wczesne budzenie się, sen nieregenerujący i trudności z zasypianiem. Według tego samego badania na problemy ze snem uskarża się co drugi Polak, a jedna czwarta Polaków regularnie nie dosypia3,4.

Bezsenności – insomnia ?

Istnieje kilka klasyfikacji zaburzeń snu. W Polsce powszechnie obowiązująca jest klasyfikacja według ICD-10 (Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych opracowywanej przez WHO). Według ICD-10 zaburzenia snu dzielimy na:

• • organicznie – są jednym z objawów innego schorzenia psychicznego lub somatycznego,
• • nieorganiczne – są postrzegane jako odrębne schorzenie wywołane czynnikami emocjonalnymi1.

Obecnie jedną z częściej stosowanych klasyfikacji jest Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Snu (ICSD). Według tej klasyfikacji zaburzenia snu dzielimy na pierwotne i wtórne. Zaburzenia wtórne towarzyszą innym chorobom psychicznym i somatycznym lub są następstwem wcześniej przyjmowanych leków, używek. Zaburzenia pierwotne dzielą się na dyssomnie i parasomnie.

Dyssomnie dotyczą nieprawidłowej ilości lub jakości snu. Gdy sen trwa zbyt długo, mówimy o hipersomnii, gdy nieprawidłowo przebiega, możemy mieć do czynienia z narkolepsją, zaburzeniami rytmu snu i czuwania, gdy trwa zbyt krótko, mówimy wtedy o bezsenności5.

Bezsenność można zdefiniować jako subiektywne skargi na problemy z zaśnięciem, z utrzymaniem ciągłości snu, przedwczesne budzenie się lub sen nieregenerujący, ale co najważniejsze, które utrzymują się przez przynajmniej 3 noce w tygodniu, trwają co najmniej 3 miesiące i mają duży wpływ na nasze funkcjonowanie w ciągu dnia.

Powszechnie stosowany podział bezsenności to podział na bezsenność przygodną, krótkotrwałą (trwającą do 3 miesięcy) oraz przewlekłą (trwającą dłużej niż 3 miesiące)6.

Rozpoznanie bezsenności

Poszukiwanie przyczyny bezsenności lekarz rodzinny rozpoczyna od oceny ogólnego stanu zdrowia. Lekarz zbiera wywiad, przeprowadza pomiar ciśnienia tętniczego oraz, gdy jest to wskazane, wykonuje badanie EKG.

Jeśli stan organizmu nie wskazuje na możliwą przyczynę bezsenności, kolejnym etapem jest wykluczenie zaburzeń psychicznych. W tym celu warto skonsultować się z lekarzem psychiatrą lub psychologiem.

Jeśli wynik badania stanu psychicznego również nie daje jednoznaczniej odpowiedzi na pytanie o przyczynę bezsenności, należy zwrócić uwagę na tryb życia i przestrzeganie zasad higieny snu.

Jeśli problemy ze snem nie wynikają z choroby somatycznej ani psychicznej, można udać się do specjalistycznego ośrodka medycyny snu. W takich placówkach wykonuje się badanie polisomnograficzne, w trakcie którego rejestruje się m.in. czynność bioelektryczną mózgu (EEG), napięcie mięśni, poziom aktywności badanego w nocy i w dzień6.

Leczenie bezsenności

Terapia poznawczo-behawioralna (cognitive-behavioral therapy – CBT) jest podstawową formą leczenia bezsenności. Ma na celu zmianę zachowań związanych z higieną snu.

Leki tylko wspomagają terapię poznawczo-behawioralną.

W leczeniu farmakologicznym bezsenności możliwe jest stosowanie następujących grup leków: nasenne, uspokajające z grupy pochodnych benzodiazepiny, przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne i przeciwhistaminowe oraz preparaty dostępne bez recepty, na przykład melatonina, melisa, waleriana oraz preparaty złożone zawierające substancje roślinne, zmieszane w różnych proporcjach6.

Jak odzyskać dobry sen?

Jeśli ktoś uważa, że sypia za krótko, ale w dzień czuje się dobrze, nie ma wielu powodów do obaw, gdyż jakość snu jest subiektywnym odczuciem, które może nie korelować z obiektywnymi pomiarami laboratoryjnymi.

By poprawić jakość swojego snu, można zacząć od metod zwanych prawidłową higieną snu. Problemy z zasypianiem najczęściej mają podłoże psychologiczne. Według dra ab..

Adama Wichniaka, sekretarza Polskiego Towarzystwa Badań nad Snem, jeżeli problemy ze snem utrzymują się przez krótki czas, nie powinny wzbudzać większego niepokoju.

Pomocne okazuje się zazwyczaj zastosowanie sposobów związanych ze zmianą nawyków żywieniowych czy odpowiedniego przygotowania sypialni. Jeżeli problemy z zaśnięciem lub utrzymaniem snu pojawiają się częściej, trwają dłużej, należy zasięgnąć bezzwłocznie porady lekarza7,8.