Wiele z nas na pewno miało styczność z tym tematem, może nawet nie zdając sobie sprawy. Pojęcie „trigger point” może zupełnie nie mówić nam o niczym, ale tłumacząc to na język polski może już być łatwiej. Mowa tu o punktach spustowych. Wyróżniamy kilka punktów spustowych, które są opisane w tym artykule. Na szczęście możemy im przeciwdziałać i leczyć.
Co to jest „trigger points”?
Punkt spustowy to okolica w paśmie mięśnia szkieletowego lub powięzi mięśniowej, która sprawia nam ból, gdyż jest silnie podrażniona Punkt spustowy można łatwo wyczuć, gdyż sprawia od ból podczas dotyku.
Co więcej- – może prowadzić do aż do promieniujących bólów, na różne części ciała. Punkty spustowe występują również w innych tkankach tj. skóra, tkanka tłuszczowa, ścięgna, więzadła, torebki stawowe, okostna.
Takie punkty spustowe w odróżnieniu od tych mięśniowo-powięziowych nie wywołują bólów promieniujących na inne części ciała.
Wyróżniamy punkty
- Aktywne – kiedy uciskamy ten punkt pojawia się ból lokalny oraz pojawiają lub powiększają objawy, które promieniują do innych części ciała. Osoba, która zgłasza się do fizjoterapeuty mniej więcej czuje gdzie ten punkt się znajduje oraz ma niepokojące objawy, które przedstawia fachowcowi.
- Utajone – na skutek ucisku punktu pojawia się ból w tym miejscu oraz objawy promieniują do innych części ciała. Osoba, która się zgłasza do specjalisty pierwszy raz doświadcza tego bólu, a objawy nie są jej znane. Dowiaduje się o nich dopiero na wizycie.
- Embrionalne – to każdy wrażliwy na dotyk punkt, który nie promieniuje i nie rzutuje na inne części ciała. Są to punkty, które są najczęściej spotykane. W większości przypadków osoba nawet nie wie, że je ma. Dopiero przy wizycie i uciśnięciu tego punktu zdaje sobie z tego sprawę.
- Embrionalny punkt z czasem może się przekształcić w utajony, a następnie w aktywny, dlatego ważne jest usuwanie punktów zanim staną się poważne i spowodują dysfunkcje.
- Wsparcie Aparatu Ruchu – MSM
Punkty spustowe – objawy
Głównym objawem punktów spustowych jest ból mięśniowo-powięziowy. Wiele osób określa go jako głęboki, palący, czasem nawet pulsujący. Ale to nie wszystko. Mogą pojawić się takie objawy jak swędzenie skóry czy jej mrowienie.
W niektórych przypadkach ból jest może być odczuwalny w innym miejscu niż znajduje się jego przyczyna. Ból ten czasem promieniuje do innych obszarów ciała. Kiedy naciskamy punkt spustowy następuje mocne odczuwanie tego bólu.
Niektórzy mówią, że ból ten przypomina im ból porównywalny do mikrouszkodzeń. Powstają one po mocnych treningach.
Ból nasila się po wysiłku, szczególnie długotrwałym, wymagającym albo utrzymywania przez dłuższy czas takiej samej pozycji ciała lub wielokrotnego powtarzania tej samej czynności. Ciepła kąpiel lub prysznic mogą niestety tylko na chwilę przynieść ulgę. Przewianie może powodować jeszcze większy ból.
Czynniki sprzyjające rozwojowi punktów spustowych
- Czynniki wrodzone – np. hipermobilność
- Przeciążenie,
- nieprawidłowa postawa
- zabiegi operacyjne,
- powtarzane przeciążenia (mikrourazy),
- brak aktywności fizycznej,
- Aktywność mięśniowa bez wcześniejszej rozgrzewki i aktywacji,
- choroby narządów wewnętrznych,
- Zmiany zwyrodnieniowe stawów,
- Patologiczny stres,
https://www.klinikasolar.pl/blog/main/post/terapia_punktow_spustowych_
W których mięśniach rozwijają się punkty spustowe?
Właściwie każdy mięsień może zostać dotknięty. Badając swoje mięśnie u fizjoterapeuty możemy natknąć się na punkty spustowe zarówno w obrębie spiętych mięśni o jak również w obrębie ich antagonistów.
Często ból ten promieniuje i powoduje ból w zupełnie innym miejscu niż jest jego przyczyna. Często osoby, które mają siedzący tryb życia, pracują zdalnie- skarżą się na bóle głowy.
„Jeśli chodzi o mięśnie antagonistyczne w stosunku do mięśni przewlekle skróconych to dobrym przykładem będzie mięsień podgrzebieniowy. Praca tego mięśnia bardzo często jest wytężona w sytuacji gdy przeciwstawia się on ekscentrycznej sile wywołanej długotrwałym ustawieniem ramion w rotacji wewnętrznej, np. podczas wielogodzinnego pisania na klawiaturze. Po pewnym czasie m.
podgrzebieniowy męczy się i odhamowuje, przy czym pozostają pęczki włókien, które stale są napięte i to one powodują powstanie punktu spustowego, próbując przeciwstawić się sile wywieranej przez długotrwałą rotację wewnętrzną ramion. To z tych pęczków włókien powstaje ból przeniesiony do brzusznej okolicy barku.
Taka lokalizacja bólowa może powodować ryzyko zdiagnozowania u pacjenta problemów chociażby ze ścięgnem głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Pamiętajmy, że sprowokowanie punktów spustowych daje zazwyczaj obraz bólu, który jest bardzo zbliżony lub wręcz identyczny z dolegliwościami odczuwanymi na co dzień.
Tak więc warto znać wzorce promieniowania z poszczególnych struktur i mieć troszkę cierpliwości w szukaniu źródła problemu, a nie skupiać się jedynie na lokalizacji bólowej.
Owszem, być może brzuszna strona barku również będzie charakteryzować się bolesnością uciskową, ale pamiętajmy że to właśnie w miejscach rozchodzenia się bólu z aktywnego punktu spustowego powstają punkty satelitarne. W tym wypadku rozluźnienie punktu satelitarnego przyniesie krótkotrwały efekt lub brak efektów, stąd zawsze warto szukać.”
Lepszy sen = mniejsze ryzyko spięć
Najczęstsze miejsca występowania – mapa punktów spustowych
- · „Tylna powierzchnia głowy i karku z promieniowaniem do czoła, skroni i oczu oraz towarzyszącym bólem głowy;
- · Szyja – w obszarze szyi najwięcej punktów spustowych lokalizuje się w mięśniu mostkowo-obojczykowo-sutkowym oraz pod żuchwą;
- · Okolica międzyłopatkowa – najczęstsze umiejscowienie punktów spustowych w tej okolicy to ból zlokalizowany pod lewą łopatką lub między łopatkami, punkty spustowe w tym obszarze powstają na mięśniu czworobocznym, najszerszym grzbietu oraz dźwigaczu łopatki;
- · Obręcz barkowa, przede wszystkim mięsień naramienny oraz czworoboczny (kapturowy) z towarzyszącym ograniczeniem ruchomości w stawie barkowym;
- · Ramię i przedramię – powierzchnia mięśnia trójgłowego to również miejsce występowania punktów spustowych, w obrębie przedramienia obecność punktów spustowych może sugerować występowanie łokcia tenisisty lub golfisty, bądź prowadzić do pojawienia się sztywności i nadmiernego napięcia mięśni;
- · Klatka piersiowa – bólom okolicy łopatki często towarzyszy także napięcie i występowanie punktów spustowych mięśnia piersiowego większego oraz mniejszego;
- · Okolica kręgosłupa lędźwiowego – ból podczas schylania, skrętów lub innych czynności angażujących kręgosłup lędźwiowy może być przyczyną występujących w skupiskach w tej okolicy punktów spustowych;
- · Boczna część pośladka – mięsień pośladkowy średni to częste miejsce występowania punktów spustowych, promieniowanie bólu w tym wypadku może sugerować problemy kręgosłupa (np. rwę kulszową);
- · Pachwina – w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawu biodrowego zdarza się występowanie punktów spustowych w okolicy pachwiny, należy jednak uważać by nie pomylić węzłów lub grudek chłonnych z punktami spustowymi;
- · Pasmo biodrowo-piszczelowe to miejsce bardzo tkliwe u wielu pacjentów, napięcie tej okolicy towarzyszy problemom w obrębie dolnego odcinka kręgosłupa, stawu i obręczy biodrowej, a także patologiom kończyny dolnej. Punkty spustowej w tej okolicy najczęściej występują w skupiskach;
- · Łydka – bolesne zgrubienia na powierzchni mięśnia brzuchatego łydki również mogą być punktem spustowym tej okolicy spowodowanym patologiami w wyższych partiach ( np.rwa kulszowa) lub dolnych (staw skokowy, stopa, ścięgno achillesa);”
Terapia puntów spustowych
Podstawą terapii punktów spustowych jest umiejętność ich zlokalizowania. Nie zawsze jesteśmy w stanie zrobić to sami. Często jest potrzebna pomoc osoby trzeciej lub wyspecjalizowanego fizjoterapeuty. Bardzo ważne jest nauczenie się jak znaleźć punkty spustowe.
ale również warto zwrócić uwagę na bolesne miejsca w ich obrębie, które promieniują na cały organizm. Pierwszym etapem jest właśnie lokalizacja punktów spustowych. Dla ułatwienia można wykonywać ruchy w poprzek przebiegu włókien mięśnia. Jeżeli już go znajdziemy to należy wykonywać mocne ruchy w poprzek tego włókna.
Należy powoli naciskać na to miejsce w kierunku kości, stopniowo zmieniając kąt.
Witaminy z grupy B – wsparcie układu nerwowego
Masaż głęboki
Masaż tkanek głębokich należy do najczęściej stosowanej metody przez fizjoterapeutów. Oczywiście jeżeli mówimy o leczeniu bólu mięśniowo-powięziowego. Jest ona dość łatwa i bardzo skuteczna. Działanie takiego masażu można podzielić na pośrednie oraz bezpośrednie.
Techniki bezpośrednie polegają na uciskaniu wokół okolicy punktu spustowego, a tym samym likwidują ten punkt. Techniki pośrednie polegają na usuwaniu zaburzeń w obrębie układu mięśniowo-powięziowego.
Dzięki temu zmniejsza się ich aktywność. Główną zaletą masażu głębokiego w terapii punktów spustowych jest ocena funkcji narządu ruchu osoby badanej.
Warto wspomnieć, że masaż głęboki jest bardzo wszechstronny, ponieważ może być wykonywany na wiele sposobów.
Podsumowanie
Reasumując – warto dbać o swoje zdrowie i od czasu do czasu wybierać się do fizjoterapeuty, który pomoże nam je zniwelować. Należy nie zapominać również o rolowaniu, które potrafi przynieść ulgę. Pamiętajmy – w zdrowym ciele – zdrowy duch!
Źródła:
http://www.triggerpoints.net/
https://pl.wikipedia.org/wiki/Punkty_spustowe
https://www.rehab.pl/choroby-i-objawy/punkty-spustowe/
Wytrążek M., Piec M., Masaż głęboki w terapii punktów spustowych, Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii w Poznaniu.
Tanno-Rast H., Praxisbuch Myofasziale Triggerpunkte, Wydawnictwo Urban&Fischer, Munchen 2014.
Davies C., Davies A., Terapia punktów spustowych, Praktyczny Podręcznik, Wydawnictwo Vital, Bydgoszcz 2015.
Chochowska M., Ogrodowczyk R., Klonowska J., Terapia punktów spustowych, Rehabilitacja, 5/2015.
http://www.reha-borzecki.pl/metody-terapii/trigger-points
http://www.fizjoline.pl/metody-terepeutyczne/terapia-punktow-spustowych-trigger-points.html
Staciwa E., Wprowadzenie do terapii punktów spustowych – część 1, Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja, 2012, 2: 34–35.
Rodzaje punktów spustowych i ich diagnostyka
Punkty spustowe wywołują ból mięśniowo-powięziowy, który określany jest przez pacjentów jako palący, promieniujący, a czasem również pulsujący. Z jakimi rodzajami punktów spustowych może spotkać się fizjoterapeuta? W jaki sposób je zdiagnozować i jaki rodzaj terapii zastosować? Wyjaśniamy w artykule.
Co to są punkty spustowe?
Punkty spustowe (ang. Trigger Points) to niewielkie, nadwrażliwe miejsca, występujące w obrębie włókien mięśniowych o wzmożonym napięciu lub powięzi mięśnia. Punkty spustowe oprócz tkliwości, cechuje przede wszystkim ból przeniesiony (promieniujący), który bardzo często objawia się według pewnego schematu.
Punkty spustowe powstają zazwyczaj z powodu zbyt dużych, regularnych przeciążeń mięśnia, jak również czynników stresowych czy mikrourazów.
Punkty spustowe mogą przybierać formy: aktywną i utajoną. Punkty spustowe aktywne charakteryzują się występowaniem samoistnych objawów bólowych podczas codziennego funkcjonowania, zarówno przy jakiejś aktywności, jak i w spoczynku. Punkty spustowe utajone natomiast wykazują objawy bólowe dopiero w momencie ich uciśnięcia.
Diagnostyka punktów spustowych
Dzięki powtarzalności głównych punktów spustowych w poszczególnych mięśniach i zakresu ich promieniowania, stworzone zostały mapy punktów spustowych, które są bardzo pomocne szczególnie w pracy początkujących terapeutów. Dzięki takim mapom terapeuta może szybko odnaleźć punkt spustowy na podstawie wywoływanych objawów. Należy jednak pamiętać, że każdy pacjent jest inny i jego punkty spustowe mogą być zlokalizowane w innych miejscach niż sugeruje nam mapa.
Mapa punktów spustowych
Przy diagnostyce punktów spustowych zdecydowanie wygrywa doświadczenie oraz umiejętności palpacyjne terapeuty.
Punkty spustowe często występują w skupiskach: główny punkt spustowy + punkty satelitarne, dlatego bardzo ważna jest ich odpowiednia diagnostyka.
Dzięki znalezieniu głównego punktu spustowego, a pominięciu mniejszych punktów satelitarnych i zbędnego ich bodźcowania, jesteśmy w stanie bardzo szybko zmniejszyć niekorzystne dolegliwości, które wywołuje (bolesne, autonomiczne itd.).
Bardzo ogólnie rzecz ujmując, punkty spustowe odnajdujemy poprzez palpacyjne przemieszczanie się po włóknie mięśniowym o zwiększonym napięciu. Punkty te są odczuwalne jako zgrubienia lub guzki, które przy ucisku palcem, wywołują promieniujący ból.
Terapia punktów spustowych
Najpopularniejszymi sposobami na radzenie sobie z punktami spustowymi są techniki manualne, takie jak np.
kompresja ischemiczna, która polega na uciskaniu aktywnego punktu spustowego aż do momentu jego wyłączenia (ustąpienia bólu) lub pozycyjne rozluźnianie, czyli układanie konkretnej części ciała w pozycji największego rozluźnienia przy jednoczesnym uciskaniu aktywnego punktu.
W ostatnim czasie dużą popularnością cieszy się również suche igłowanie, które polega na wbijaniu cienkiej igły w punkt spustowy lub całe napięte pasmo mięśniowe, celem jego szybkiego rozluźnienia.
Oprócz technik manualnych, w terapii punktów spustowych świetnie sprawdzą się również innowacyjne aparaty do fizykoterapii.
Używanie fizykoterapii do wygaszania punktów spustowych umożliwia nam przede wszystkim terapię bezbolesną dla pacjenta oraz wymagającą mniejszego wysiłku ze strony terapeuty. Urządzeniami takimi są m.in. lasery wysokoenergetyczne i terapia Tecar.
Szczegółowo terapię punktów spustowych laserem wysokoenergetycznym opisujemy w artykule Punkty spustowe – leczenie z uwzględnieniem lasera wysokoenergetycznego iLUX. Natomiast opracowywanie punktów spustowych aparatem Doctor Tecar prezentujemy m.in. w filmie poświęconym leczeniu bólu kręgosłupa szyjnego:
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o nowoczesnych terapiach, uzyskać poradę dotyczącą sprzętu, to zapraszamy do kontaktu.
Punkty spustowe | Sport-Med Kraków
Czym jest punkty spustowe ?
Punkt spustowy (trigger point) jest określany jako obszar zwiększonej wrażliwości w obrębie mięśni lub powięzi.
Jest on wyczuwalny palpacyjnie jako twardy guzek, lub swego rodzaju ‘węzeł’ w przebiegu włókien mięśniowych czy powięzi.
Dotykanie tych punktów może powodować ból rzutowany (specyficzny dla danego mięśnia), ból miejscowy w miejscu dotyku lub nawet reakcje wegetatywne (pocenie się, odruch wymiotny).
Punkty spustowe mogą również występować w innych tkankach takich jak skóra, tkanka tłuszczowa, ścięgna, więzadła, torebka stawowa czy okostna. Nie powodują one jednak bólu rzutowanego.
Dlaczego powstają punkty spustowe ?
Punkty spustowe mają swoje źródło we wszelkiego rodzaju zaburzeniach równowagi – np. w przypadku zaburzenia równowagi mięśniowej między przodem a tyłem ciała w wyniku nieprawidłowej diety (osoby otyłe), punkty spustowe będą obecne w dolnej części pleców, w różnych miejscach, a także zapewne głęboko w jamie brzusznej w mięśniu lędźwiowym.
Możliwe są również sytuacje, w których punkty spustowe w mięśniach pojawiają się wskutek nieprawidłowego funkcjonowania narządów wewnętrznych (wątroba, jelito, trzustka).
Do powstania punktów spustowych w dużej mierze przyczyniają się również zaburzenia metaboliczne w mięśniach spowodowane nadmiernym stresem, złą dietą, przetrenowaniem czy na przykład przyjmowaniem jednej pozycji przed komputerem.
W trakcie długotrwałego skurczu mięśnia dochodzi do zwiększonego zapotrzebowania energetycznego z jednoczesnym zmniejszeniem przepływu krwi, co wpływa na obniżenie dowozu tlenu i energii niezbędnej do prawidłowej pracy. Upośledzona jest również ewakuacja metabolitów przemiany materii.
Taki stan utrzymujący się przewlekle prowadzi do powstania punktu spustowego.
Charakterystyczne objawy dla punktów spustowych
W przypadku obecności punktów spustowych może być odczuwalna znaczna sztywność ruchów. Mięśnie, które wykazują obecność punktów spustowych są znacznie osłabione.
Dodatkowym ważnym objawem przemawiającym za obecnością punktów spustowych jest ból rzutowany w sposób charakterystyczny dla danego mięśnia, który jest opisany w specjalnych mapach. Ból pojawia się podczas aktywności, odpoczynku lub badania palpacyjnego punktu.
Jak sobie radzić z punktami spustowymi ?
Dobrym sposobem leczenia punktów spustowych jest wykonywanie sekwencji ucisków bezpośrednio nad punktem. Czasami może to być trudne do zrobienia na sobie. Należy naciskać skórę (nie pocierać) przez co najmniej 10-15 sekund. Jeśli ból ulega złagodzeniu, kontynuujemy uciskanie, dopóki nie zauważymy znaczącej ulgi. Czasami można do tego celu użyć piłki do tenisa, wałka lub butelki z wodą.
W większości przypadków terapia punktów spustowych jest bardzo skuteczna. Należy jednak mieć na uwadze fakt, iż jeśli nie wyeliminujemy faktycznej przyczyny powstawania punktów maksymalnej bolesności, objawy będą zawsze nawracały.
Podobne artykuły:
Umów wizytę Powrót
Jan Paradowski – jest właścicielem Paradowski Medical Group sp. z o.o., która posiada placówkę medyczną Sport Med w Krakowie przy ulicy Miłkowskiego 11A i przy ul. Wrocławskiej 33. Bogate doświadczenie zagraniczne pozwoliło mu na stosowanie nowoczesnych metod, dostępnych w najlepszych światowych ośrodkach. Jako lekarz wypracował własne schematy leczenia terapiami biologicznymi, jak terapia Komórkami Macierzystymi, terapia czynnikami wzrostu z osocza bogatopłytkowego PRP, czy terapia Orthokine. Wykonuje małoinwazyjne zabiegi operacyjne, jak artroskopia kolana, rekonstrukcja więzadła krzyżowego przedniego ACL i rekonstrukcja chrząstki stawowej, szycie i implanty łąkotek, a także chirurgia stopy, endoproteza biodra i endoproteza kolana. Jest ceniony również za serdeczne i pełne uwagi podejście do pacjentów.
Punkty spustowe a leczenie bólu. Co warto wiedzieć o punktach spustowych?
Punkty spustowe określane również (z ang.) trigger points, to niewielkie i nadwrażliwe miejsca w obrębie brzuśca lub powięzi mięśnia. Kiedy się na nie naciska powodują tkliwość i promieniujący ból. Punkty spustowe pojawiają się najczęściej na przeciążonych mięśniach.
Punkty spustowe raczej nie lokalizują się na skórze, ścięgnach, okostnej czy tkance tłuszczowej. Wyczuwa się je podczas badania palpacyjnego, rzadziej można je rozpoznać gołym okiem. Naciskanie punktów spustowych powoduje nie tylko ból, ale także reakcje wegetatywne, w tym odruchy wymiotne czy nadmierne pocenie się.
Pojawieniu się punktów spustowych najczęściej towarzyszą takie objawy jak ból mięśniowo-powięziowy o głębokim, palącym i często pulsującym charakterze. Dolegliwościom bólowym może towarzyszyć uczucie mrowienia. Ból spowodowany punktami spustowymi najczęściej jest rzutowany, co oznacza, że jest odczuwany w innym miejscu niż znajduje się jego źródło.
Przy naciśnięciu punktu spustowego ból znacznie się nasila i staje się wręcz nie do wytrzymania. Ból wywołany przez punkty spustowe promieniuje również na inne części ciała.
Przykładowo punkty spustowe znajdujące się na pośladku mogą promieniować do kończyny dolnej. Ból nasila się podczas aktywności fizycznej, a zmniejsza się pod wpływem spożycia alkoholu.
Jednak, kiedy alkohol przestaje działać, ból staje się dużo intensywniejszy, a dodatkowo pojawia się drżenie rąk, potliwość czy przyspieszone bicie serca.
Wielu fizjoterapeutów informuje, że przyczyny powstawania punktów spustowych nie zostały ostatecznie zweryfikowane. Wśród przyczyn, które mogłyby wpływać na powstawanie punktów spustowych wymienia się:
- wady postawy,
- otyłość,
- nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby, trzustki oraz jelit,
- zaburzenia procesów metabolicznych,
- długotrwały stres,
- nadmierna pobudliwość mięśni,
- uszkodzenie mięśni.
Punkty spustowe mogą się pojawić także u osób z dysproporcjami mięśniowymi.
Punkty spustowe pojawiają się w wielu miejscach naszego ciała. Jednak najczęściej lokalizują się one na pośladkach, w obrębie karku, w okolicach dolnej części grzbietu czy górnej części grzbietu. Punkty spustowe pojawiają się również w obrębie szyi i w jej okolicach. Punkty spustowe nierzadko lokalizują się w okolicach łydek, ud, pach, pachwin oraz w mięśniach ułożonych wzdłuż kręgosłupa.
Leczenie punktów spustowych wymaga doświadczenia i wiedzy ze strony fizjoterapeuty i dużej dozy cierpliwości ze strony pacjenta. Terapia punktów spustowych polega na wykonywaniu masaży oraz przyjmowaniu zastrzyków.
Aby głęboki masaż punktów spustowych był skuteczny, musi być bardzo intensywny, przez co bywa także bardzo bolesny. Jeżeli punkty spustowe umiejscowione są bardzo głęboko lub jeśli masaż nie przynosi spodziewanych efektów, zapada decyzja o zastrzykach do punktów spustowych.
Zastrzyk znieczula, a dodatkowo płyn w zastrzyku wypłukuje z mięśni kwas mlekowy oraz inne metabolity.
Punkty spustowe – jak je znaleźć?
Jak znaleźć punkt spustowy?
Punkty spustowe to pojęcie znane każdemu terapeucie, który na co dzień zajmuje się pracą z ciałem. Niektórzy pracują na nich, by pomóc osobom cierpiącym na różnego rodzaju bóle.
Punkt spustowy – informacje ogólne
By zrozumieć w pełni potrzebę szukania punktu spustowego, najpierw należy zastanowić się nad jego istotą. Z angielskiego Trigger Point to niewielki, nadwrażliwy obszar, który występuje w obszarze tkanki mięśniowo-powięziowej.
Jej niedotlenienie powoduje powstawanie takich punktów. Skutkuje to również nadmiernym napięciem tkanki. Możemy je wyczuć w formie guzka lub nierówności, która daje rzutowany lub promieniujący ból.
Nacisk na punkt spustowy powoduje nieprzyjemne uczucie oraz tkliwość w miejscu dotyku.
Sposób powstawania punktów spustowych
Można wymienić wiele przyczyn powstawania punktów spustowych, zarówno niezależnych od nas, jak i takich, na które mamy pełen wpływ. Do tej drugiej grupy zalicza się między innymi nadmierne lub niedostatecznie obciążenie, złe wzorce ruchowe, nieprawidłowa ergonomia czy unieruchomienia.
Ponadto do powstawania punktów spustowych przyczyniają się braki niektórych mikroskładników w diecie, między innymi niedobór witaminy C, B12 i żelaza. Niestety na wiele przyczyn nie mamy żadnego wpływu.
Można tu wymienić zniekształcenia bądź niedorozwój układu mięśniowo-szkieletowego lub skrócenie jednej kończyny.
Rodzaje punktów spustowych
Punkty spustowe możemy podzielić na aktywne i utajone. Drugi rodzaj wyróżniają dolegliwości bólowe towarzyszące naciskowi, dotykaniu lub drażnieniu.
Zazwyczaj w takim przypadku ból promieniuje lub rzutuje w inne miejsce. Niestety z biegiem czasu punkty utajone pogłębiają się i zmieniają w punkty aktywne.
Wówczas ból oraz jego promieniowanie i rzutowanie towarzyszy danej osobie nieustannie, bez względu na prowadzone czynności.
Punkt spustowy czy zwykły ból?
W ciele każdej osoby jest wiele miejsc bolących podczas nacisku.
W jaki sposób zatem możemy rozróżnić zwykły ból od punktu spustowego? Otóż podstawowym sposobem jest zwrócenie uwagi na to, czy pod wpływem dotyku boli nie tylko dane miejsce, a ból promieniuje lub rzutuje na okolice.
Wówczas możemy domniemywać, że trafiliśmy na pnkt spustowy. Musimy się jednak liczyć z tym, że mogliśmy go pomylic z drażnionymi nerwami, które na swoim przebiegu również dają podobne dolegliwości promieniujące.
Jak znaleźć punkt spustowy?
Przede wszystkim punktów spustowych powinno się szukać na mięśniu lub powięzi, czyli tak zwanych czynnych częściach aparatu ruchu. Chodzi tutaj cały czas o już wspomnianą tkankę mięśniowo-powięziową.
Przy szukaniu punktu spustowego w jakimś konkretnym miejscu, najpierw powinniśmy znaleźć punkt o zwiększonym napięciu mięśniowo-powięziowym. Co to oznacza? To miejsce będzie wyczuwalnie twardsze i nie będzie wywoływać nieprzyjemnych doznań.
Jeśli pracujesz na mięśniu, który ma swojego odpowiednika po drugiej stronie, zawsze możesz go porównać. W ten sposób sprawdzisz, czy aktualne napięcie jest wzmożone. Punkt spustowy najłatwiej jest znaleźć przez szukanie poprzecznie do włókien mięśniowych.
Jeśli na mięśniu występuje wrażliwy punkt wyczuwalny jako guzek o dolegliwościach bólowych rzutujących lub promieniujących, wówczas najprawdopodobniej to jest właśnie punkt spustowy.
Skutek czy przyczyna problemu?
Powodów powstawania punktów spustowych jest wiele, rzadko kiedy pojawiają się one bez wyraźnej przyczyny. Jednak ze względu na dolegliwości bólowe warto zdecydować się na usunięcie takiego miejsca. By miało to jakiś sens, należy wdrożyć terapię gwarantującą zatrzymanie powstawania punktów spustowych.
Ten wpis jest dopiero pierwszym z serii, niedługo pojawią się informacje uzupełniające. Zostaną zaprezentowane możliwości pracy z punktami spustowymi i wiadomości z zakresu procesu ich powstawania.
W ramach naszej witryny stosujemy pliki cookies, które są niezbędne do poprawnego działania serwisu.Są one również wykorzystywane w celach reklamowych oraz aby zapenić Państwu najwyższy poziom usług.
Możecie Państwo dokonać w każdym czasie zmiany ustawień dotyczących przechowywania i uzyskiwania dostępudo cookies przy pomocy ustawień przeglądarki lub urządzenia końcowego, z których Państwo korzystacie.
Czym są punkty spustowe? 0 likes
Terminem „punkt spustowy” (ang. trigger point) określany jest w diagnostyce fizjoterapeutycznej obszar w obrębie brzuśca mięśnia lub powięzi, który oceniany jest jako nadwrażliwy. Ucisk powoduje w tym miejscu tkliwość oraz ból, określany jako rzutowany lub promieniujący.
Oznacza to, że ból dotyczy zarówno miejsca stymulowanego uciskiem jak również jego okolicy(promieniowanie) lub miejsc bardzo odległych (rzutowanie). Warto pamiętać, że nie każdy obszar w obrębie tkanek, który jest wrażliwy na dotyk lub pod wpływem ucisku powoduje ból to punkt spustowy.
Miejsca nadwrażliwe, nie posiadające jednocześnie innych cech punktów spustowych nazywa się w fizjoterapii „tender point” czyli punkt nadwrażliwy.
Punktem nadwrażliwym może być każde miejsce, w którym dochodzi do ograniczonego przepływu krwi i miejscowego niedokrwienia. Także blizny łącznotkankowe mogą powodować w tkance występowanie miejsc nadwrażliwych.
Trigger point mają kształt niewielkich guzków wyczuwalnych w tkankach jako zgrubienia na przebiegu włókien mięśniowych lub powięziowych.
Taki punkt spustowy charakteryzuje się dodatkowo rzutowaniem lub promieniowaniem bólu według określonego schematu.
Rodzaje punktów spustowych i objawy wywołane ich obecnością
Punkty spustowe mogą mieć formę aktywną lub utajoną (aktywne punkty spustowe, utajone punkty spustowe). Utajony punkt spustowy nie daje objawów klinicznych dopóki nie zostanie podrażniony lub uciśnięty. Dopiero w momencie dotyku pacjent może poczuć, że w danym obszarze obecny jest punkt spustowy.
Aktywny punkt spustowy jest odczuwalny jako bolesny nawet bez drażnienia jego obszaru. Informacja o bólu przekazana jest przez układ mięśniowo – powięziowy. Punkt aktywny odpowiada za objawy zgłaszane przez pacjenta. Pacjent sam potrafi zlokalizować gdzie punkt może się znajdować, a jego ucisk wywołuje zgłaszane wcześniej objawy.
Objawy ucisku punktu spustowego to ból w jego obrębie, ból dookoła punktu, ból promieniujący wzdłuż włókien mięśniowych lub ból miejsca odległego (charakterystycznego dla danego punktu na podstawie mapy punktów spustowych). Ból może mieć charakter gniotący, piekący, może dawać uczucie ciepła, mrowienia.
Obecność punktu spustowego może także generować inne objawy takie jak ból głowy, szumy uszne. Ucisk takiego punktu będzie wzmagał lub wywoływał objaw.
Jak powstają miejsca spustowe?
Punkty spustowe powstają najczęściej w mięśniach poddanych długotrwałym przeciążeniom. Pojawiają się także na skutek przewlekłego stresu lub przemęczenia.
W miejscach sumujących się mikrourazów lub urazów, a także poddanych zabiegom chirurgicznych również może dojść do powstania punktu spustowego.
Do najczęściej wymienianych czynników powodujących powstanie punktów spustowych zalicza się: przeciążenia spowodowane niewłaściwą postawą lub nawykami ruchowymi, wrodzone wady układu ruchu, urazy. Istnieje wiele teorii dotyczących mechanizmu powstania punktów spustowych.
Badania naukowe wskazują na teorię skurczu patologicznego dotyczącego niektórych włókien mięśniowych i zakwaszenia.
Skutkiem takie stanu rzeczy jest niedokrwienie, a co za tym idzie niedotlenienie pewnego obszaru włókien mięśniowych, nagromadzenie się metabolitów (w tym kwasu mlekowego) i zakwaszenia.
Fragment mięśnia objęty tym procesem negatywnych zmian staje się nadwrażliwy i bolesny. W ostatnich latach coraz większą popularnością i poparciem wśród badaczy i terapeutów cieszy się teoria wg koncepcji FDM.
Koncepcja FDM wskazuje na zaburzenie powięzi jako główną przyczynę bólu. Zmiana przebiegu włókien powięziowych względem siebie, przepukliny powięziowe, pofałdowanie powięzi to czynniki, które w teorii FDM przyczyniają się do bólu punktów spustowych.
Najczęstsze miejsca występowania – mapa punktów spustowych
Mapa punktów spustowych wskazuje na najczęstsze miejsca ich występowania ale należy pamiętać, że budowa anatomiczna i biomechanika każdej osoby jest inna co oznacza, że lokalizacja punktów spustowych może się osobniczo różnić. Linie, wzdłuż których lokalizują się skupiska punktów spustowych to łańcuchy mięśniowo-powięziowe. Miejsca, w których najczęściej dochodzi do podrażnienia i występowania punktów spustowych to:
- · Tylna powierzchnia głowy i karku z promieniowaniem do czoła, skroni i oczu oraz towarzyszącym bólem głowy;
- · Szyja – w obszarze szyi najwięcej punktów spustowych lokalizuje się w mięśniu mostkowo-obojczykowo-sutkowym oraz pod żuchwą;
- · Okolica międzyłopatkowa – najczęstsze umiejscowienie punktów spustowych w tej okolicy to ból zlokalizowany pod lewą łopatką lub między łopatkami, punkty spustowe w tym obszarze powstają na mięśniu czworobocznym, najszerszym grzbietu oraz dźwigaczu łopatki;
- · Obręcz barkowa, przede wszystkim mięsień naramienny oraz czworoboczny (kapturowy) z towarzyszącym ograniczeniem ruchomości w stawie barkowym;
- · Ramię i przedramię – powierzchnia mięśnia trójgłowego to również miejsce występowania punktów spustowych, w obrębie przedramienia obecność punktów spustowych może sugerować występowanie łokcia tenisisty lub golfisty, bądź prowadzić do pojawienia się sztywności i nadmiernego napięcia mięśni;
- · Klatka piersiowa – bólom okolicy łopatki często towarzyszy także napięcie i występowanie punktów spustowych mięśnia piersiowego większego oraz mniejszego;
- · Okolica kręgosłupa lędźwiowego – ból podczas schylania, skrętów lub innych czynności angażujących kręgosłup lędźwiowy może być przyczyną występujących w skupiskach w tej okolicy punktów spustowych;
- · Boczna część pośladka – mięsień pośladkowy średni to częste miejsce występowania punktów spustowych, promieniowanie bólu w tym wypadku może sugerować problemy kręgosłupa (np. rwę kulszową);
- · Pachwina – w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawu biodrowego zdarza się występowanie punktów spustowych w okolicy pachwiny, należy jednak uważać by nie pomylić węzłów lub grudek chłonnych z punktami spustowymi;
- · Pasmo biodrowo-piszczelowe to miejsce bardzo tkliwe u wielu pacjentów, napięcie tej okolicy towarzyszy problemom w obrębie dolnego odcinka kręgosłupa, stawu i obręczy biodrowej, a także patologiom kończyny dolnej. Punkty spustowej w tej okolicy najczęściej występują w skupiskach;
- · Łydka – bolesne zgrubienia na powierzchni mięśnia brzuchatego łydki również mogą być punktem spustowym tej okolicy spowodowanym patologiami w wyższych partiach ( np.rwa kulszowa) lub dolnych (staw skokowy, stopa, ścięgno achillesa);
Terapia punktów spustowych – jak leczyć?
Terapia punktów spustowych powinna obejmować zarówno uwolnienie punktu bolesnego jak również wyeliminowanie przyczyny jego powstania co zwykle stanowi dłuższy i główny obszar terapii.
Ze względu na występowanie skupisk punktów spustowych ważne jest zlokalizowanie punktu o największej aktywności i rozluźnienie go. Punkty mniej aktywne to często tzw.
punkty satelitarne, które powstały na skutek obecności punktu głównego (najbardziej aktywnego).
Zazwyczaj dobrze wykonana praca z aktywnym punktem spustowym, dezaktywuje punkty satelitarne co pozwala nam na zaoszczędzenie czasu i przede wszystkim na uniknięcie nadmiernego bodźcowania pacjenta.
Wyróżnia się dwie techniki palpacji punktów spustowych oraz kilka form terapii odpowiednio zlokalizowanego trigger points. Punkt spustowy odnaleźć można palpacyjnie techniką sczypcową lub stosując palpację płaską.
Lokalizacja punktu spustowego pozwala na rozpoczęcie jego uwalniania (terapii).
Terapia punktów spustowych obejmuje takie techniki jak: suche igłowanie, ucisk (kompresję) ischemiczną, rozluźnianie pozycyjne, techniki energizacji mięśni, poizometryczną relaksację mięśni oraz schładzanie punktu spustowego kostkami lody lub techniką spray&stretch.
W praktyce lekarskiej stosuje się także zastrzyki do punktów spustowych. Aby terapia była skuteczna i efekt długotrwały oprócz rozluźnienia punktu spustowego należy wyeliminować także przyczynę jego powstania.
Wprowadzenie odpowiednich nawyków ruchowych, wyeliminowanie skutków urazów oraz praca nad właściwą postawą pozwalają na utrzymanie rozluźnienia i długotrwałego funkcjonowania bez bólu.
Punkty spustowe – co tak boli i dlaczego nie tylko tam gdzie naciska terapeuta?!
Czym są punkty spustowe?
„Punkt spustowy” (ang. trigger point) to w nomenklaturze fizjoterapeutycznej obszar w obrębie mięśnia lub powięzi, który jest nadwrażliwy. Wykonanie ucisku w tym miejscu powoduje tkliwość oraz ból, który może być rzutowany lub promieniujący.
Promieniowanie bólu oznacza, że ból dotyczy zarówno miejsca uciskanego jak również jego okolicy(promieniowanie) lub miejsc odległych (rzutowanie). Należy wiedzieć, że nie wszystkie punkty w obrębie tkanek, które są wrażliwe na dotyk lub bolesne to punkt spustowy.
Inne miejsca nadwrażliwe, nie posiadające cech punktów spustowych nazywane są „tender point” czyli punkt nadwrażliwy. Punkt nadwrażliwy to każde miejsce, w którym dochodzi do miejscowego niedokrwienia. Miejsca nadwrażliwe mogą występować także w obszarze blizn łącznotkankowych.
Trudno jednoznacznie określić jak wyczuwalne są trigger point. W teorii mają kształt niewielkich guzków wyczuwalnych w tkankach jako zgrubienia.
Jednak doświadczony terapeuta określił by to mianem zmiany w strukturze brzuśca mięśnia lub powięzi wyczuwalnej palpacyjnie jako coś odbiegającego od tego jak odczuwalne są tkanki otaczające. Rzutowanie bólu lub jego promieniowanie zwykle odbywa się według określonego schematu.
Punkty spustowe aktywne i utajone
Punkty spustowe mogą mieć postać aktywną lub utajoną (aktywne punkty spustowe, utajone punkty spustowe). Utajonym punktem spustowym nazywamy taki obszar zmiany, który nie daje objawów (nie generuje bólu) dopóki nie zostanie podrażniony lub uciśnięty przez terapeutę.
Z kolei o aktywnym punkcie spustowym mówimy kiedy jest on bolesny bez dotyku. Pacjent zwykle sam wskazuje wtedy palcem miejsce bolesne, a terapeuta weryfikuje czy ma do czynienia z trigger point czy inną przyczyną bólu punktowego. Informacja o bólu przekazywana jest przez układ mięśniowo – powięziowy.
Objawy jakie występują na skutek ucisku punktu spustowego to ból w miejscu ucisku, ból dookoła drażnionego punktu, ból promieniujący lub ból miejsca odległego (według schematu określonego w mapie punktów spustowych).
Ból punktu spustowego może mieć charakter gniotący, piekący, może generować uczucie ciepła, mrowienie. Dodatkowo punkty spustowe mogą być przyczyną wystąpienia innych objawów towarzyszących, takich jak bóle głowy, szumy uszne. Ucisk takiego punktu wywołuje lub nasila objawy, a jego rozluźnienie je eliminuje.
Często pacjenci leczeni są długotrwałe z powodu nietypowych objawów, które ustępują po rozluźnieniu odpowiedzialnego za nie trigger point.
Skąd biorą się punkty spustowe?
Długotrwałe przeciążenia i mikrourazy w obrębie jednego mięśnia mogą być przyczyną pojawienia się w jego obrębie punktu spustowego. Także przewlekły stres lub przemęczenie może być źródłem powstania miejsc bolesnych.
Najczęstsze sytuacje, które uznaje się za przyczynę występowania trigger point to: wrodzone i nabyte wady układu ruchu, niewłaściwa postawa ciała, utrzymywanie długotrwałej niewłaściwej pozycji ciała, szkodliwe nawyki ruchowe, urazy. Proces powstania punktu spustowego nie został do końca zbadany.
Badania naukowe wskazują na teorię, w której mechanizm powstania punktu opiera się na wywołaniu skurczu patologicznego dotyczącego niektórych włókien mięśniowych i ich zakwaszenia. Efektem jest niedokrwienie i niedotlenienie danego obszaru. Miejsce nagromadzenia metabolitów przemian beztlenowych i zakwaszenia staje się nadwrażliwe i bolesne.
Fragment mięśnia objęty tym procesem negatywnych zmian staje się nadwrażliwy i bolesny. Inną wizję powstania miejsca wrażliwego przedstawia koncepcja FDM. Według FDM główną przyczyną bólu jest zaburzenie w obrębie powięzi.
Jako mechanizm powstania bólu punktów spustowych uznawane jest zaburzenie w przebiegu lub strukturze (pofałdowania) włókien powięziowych. Naszym zdaniem obie teorie mają swoje oparcie w obszarze badań klinicznych, a leczenie punktów spustowych bez względu na uznaną teorię ich powstania, opisano poniżej.
Rozluźnianie punktów spustowych – terapia bólu
Terapia punktów spustowych składa się z uwolnienia punktu generującego objawy oraz terapii eliminującej przyczyny jego powstania. Punkty spustowe występują w skupiskach. Bardzo ważne jest odnalezienie punktu głównego, wokół którego powstają satelitarne punkty spustowe.
Punkt główny jest punktem najbardziej aktywnym, czyli o największej bolesności.
Bardzo często całkowite opracowanie głównego punktu spustowego powoduje jednoczesne rozluźnienie (dezaktywacje) pozostałych punktów. Punkt spustowe opracowuje się zwykle palpacyjnie (manualnie, rękami terapeuty). Techniki jakie są wykorzystywane w szukaniu punktów spsutowych to palpacja płaska i technika szczypcowa. Zlokalizowanie punktu jest pierwszym etapem terapii.
Następnie przechodzi się do jego rozluźnienia (uwolnienia).
Czym są punkty spustowe?
„Punkt spustowy” (ang. trigger point) to w nomenklaturze fizjoterapeutycznej obszar w obrębie mięśnia lub powięzi, który jest nadwrażliwy. Wykonanie ucisku w tym miejscu powoduje tkliwość oraz ból, który może być rzutowany lub promieniujący.
Promieniowanie bólu oznacza, że ból dotyczy zarówno miejsca uciskanego jak również jego okolicy(promieniowanie) lub miejsc odległych (rzutowanie). Należy wiedzieć, że nie wszystkie punkty w obrębie tkanek, które są wrażliwe na dotyk lub bolesne to punkt spustowy.
Inne miejsca nadwrażliwe, nie posiadające cech punktów spustowych nazywane są „tender point” czyli punkt nadwrażliwy. Punkt nadwrażliwy to każde miejsce, w którym dochodzi do miejscowego niedokrwienia. Miejsca nadwrażliwe mogą występować także w obszarze blizn łącznotkankowych.
Trudno jednoznacznie określić jak wyczuwalne są trigger point. W teorii mają kształt niewielkich guzków wyczuwalnych w tkankach jako zgrubienia.
Jednak doświadczony terapeuta określił by to mianem zmiany w strukturze brzuśca mięśnia lub powięzi wyczuwalnej palpacyjnie jako coś odbiegającego od tego jak odczuwalne są tkanki otaczające. Rzutowanie bólu lub jego promieniowanie zwykle odbywa się według określonego schematu.
Punkty spustowe aktywne i utajone
Punkty spustowe mogą mieć postać aktywną lub utajoną (aktywne punkty spustowe, utajone punkty spustowe). Utajonym punktem spustowym nazywamy taki obszar zmiany, który nie daje objawów (nie generuje bólu) dopóki nie zostanie podrażniony lub uciśnięty przez terapeutę.
Z kolei o aktywnym punkcie spustowym mówimy kiedy jest on bolesny bez dotyku. Pacjent zwykle sam wskazuje wtedy palcem miejsce bolesne, a terapeuta weryfikuje czy ma do czynienia z trigger point czy inną przyczyną bólu punktowego. Informacja o bólu przekazywana jest przez układ mięśniowo – powięziowy.
Objawy jakie występują na skutek ucisku punktu spustowego to ból w miejscu ucisku, ból dookoła drażnionego punktu, ból promieniujący lub ból miejsca odległego (według schematu określonego w mapie punktów spustowych).
Ból punktu spustowego może mieć charakter gniotący, piekący, może generować uczucie ciepła, mrowienie. Dodatkowo punkty spustowe mogą być przyczyną wystąpienia innych objawów towarzyszących, takich jak bóle głowy, szumy uszne. Ucisk takiego punktu wywołuje lub nasila objawy, a jego rozluźnienie je eliminuje.
Często pacjenci leczeni są długotrwałe z powodu nietypowych objawów, które ustępują po rozluźnieniu odpowiedzialnego za nie trigger point.
Skąd biorą się punkty spustowe?
Długotrwałe przeciążenia i mikrourazy w obrębie jednego mięśnia mogą być przyczyną pojawienia się w jego obrębie punktu spustowego. Także przewlekły stres lub przemęczenie może być źródłem powstania miejsc bolesnych.
Najczęstsze sytuacje, które uznaje się za przyczynę występowania trigger point to: wrodzone i nabyte wady układu ruchu, niewłaściwa postawa ciała, utrzymywanie długotrwałej niewłaściwej pozycji ciała, szkodliwe nawyki ruchowe, urazy. Proces powstania punktu spustowego nie został do końca zbadany.
Badania naukowe wskazują na teorię, w której mechanizm powstania punktu opiera się na wywołaniu skurczu patologicznego dotyczącego niektórych włókien mięśniowych i ich zakwaszenia. Efektem jest niedokrwienie i niedotlenienie danego obszaru. Miejsce nagromadzenia metabolitów przemian beztlenowych i zakwaszenia staje się nadwrażliwe i bolesne.
Fragment mięśnia objęty tym procesem negatywnych zmian staje się nadwrażliwy i bolesny. Inną wizję powstania miejsca wrażliwego przedstawia koncepcja FDM. Według FDM główną przyczyną bólu jest zaburzenie w obrębie powięzi.
Jako mechanizm powstania bólu punktów spustowych uznawane jest zaburzenie w przebiegu lub strukturze (pofałdowania) włókien powięziowych. Naszym zdaniem obie teorie mają swoje oparcie w obszarze badań klinicznych, a leczenie punktów spustowych bez względu na uznaną teorię ich powstania, opisano poniżej.
Rozluźnianie punktów spustowych – terapia bólu
Terapia punktów spustowych składa się z uwolnienia punktu generującego objawy oraz terapii eliminującej przyczyny jego powstania. Punkty spustowe występują w skupiskach. Bardzo ważne jest odnalezienie punktu głównego, wokół którego powstają satelitarne punkty spustowe.
Punkt główny jest punktem najbardziej aktywnym, czyli o największej bolesności.
Bardzo często całkowite opracowanie głównego punktu spustowego powoduje jednoczesne rozluźnienie (dezaktywacje) pozostałych punktów. Punkt spustowe opracowuje się zwykle palpacyjnie (manualnie, rękami terapeuty). Techniki jakie są wykorzystywane w szukaniu punktów spsutowych to palpacja płaska i technika szczypcowa. Zlokalizowanie punktu jest pierwszym etapem terapii.
Następnie przechodzi się do jego rozluźnienia (uwolnienia). Techniki jakie można wykorzystać w leczeniu to: suche igłowanie, kompresja ischemiczna (ucisk), pozycyjne rozluźnianie, techniki energizacji mięśni, poizometryczna relaksacja mięśni lub masaż punktu spustowego z użyciem kostki lodu.
Po etapie rozluźnienia punktu spustowego należy przystąpić do terapii okolicznych tkanek (terapia manualna, terapia mięśniowo-powięziowa), a także strechingu, ćwiczeń wzmacniających i wprowadzenia odpowiednich nawyków ruchowych zapobiegających nawrotom problemu w przyszłości.
Aby oceniać newsy lub dodawać komentarze musisz się zalogować