Każda blizna na skórze, a szczególnie w obrębie odsłoniętych części ciała ludzkiego, jest trudna do zaakceptowania i działa destrukcyjnie na psychikę.
Proces gojenia rany składa się z kilku następujących po sobie etapów. Pierwszy z nich to faza reakcji zapalnej, podczas której dochodzi do migracji komórek fagocytarnych, takich jak: makrofagi, granulocyty i monocyty.
W drugiej fazie, proliferacji i angiogenezy, komórki te ulegają przekształceniu w fibroblasty produkujące włókna kolagenowe oraz dochodzi do proliferacji włośniczek z tworzeniem się na czyń krwionośnych.
Podczas trzeciej fazy, modelowania i przebudowy, blizna staje się miękka i blednie. Okres po wstawania i modelowania blizny trwa do 12 miesięcy.
Nie we wszystkich jednak przypadkach gojenie rany przebiega w ten sposób. Bywa, że blizna staje się przerosła lub rozrasta się w niekontrolowany sposób. Staje się ona wówczas twarda, gruba, mało elastyczna, dając bardzo nieestetyczny wygląd. Może także upośledzać funkcje stawów przez tworzące się przykurcze lub prowadzić do deformacji kości, co zdarza się zwłaszcza u dzieci.
Pierwsze doniesienia o przerostowych bliznach skórnych i bliznowcach sięgają X wieku i pochodzą z Nigerii. Ojcem nazwy „keloid” (bliznowiec) był Alibert, który w 1816 roku tę zmianę skórną przyrównał do szczypiec kraba (grec. khele). Po raz pierwszy przedstawił on przypadek bliznowca na kongresie medycznym w Paryżu w 1806 roku.
Bliznowiec (keloid) jest to rodzaj patologicznego gojenia się skóry po nie wielkim urazie z przerwaniem jej ciągłości. Tkanki bliznowca charakteryzują się niekontrolowanym rozrostem poza granice rany.
Blizna przerostowa jest tkanką bliznowatą rozrastającą się tylko w obrębie uszkodzonej wcześniej skóry i nie rozrastającą się dookoła. Blizna taka jest gruba, zaczerwieniona i wy staje ponad powierzchnię skóry otaczającej.
Dawniej uważano, że bliznowiec i blizna przerostowa to to samo, jednak dokładna ocena morfologiczna i histologiczna pozwoliła odróżnić te dwie zmiany od siebie.Tylko dokładne poznanie mechanizmów formowania się przerostowych blizn i bliznowców pozwala na skuteczne wyleczenie i określenie działań profilaktycznych.
Bliznowce występują głównie u ciemnoskórych mieszkańców krajów afroamerykańskich. W samej Afryce bliznowce występują na tyle często, że są powszechnie akceptowane.
Częstość występowania bliznowców u rasy ciemnej jest 15 razy większa niż u rasy białej i dotyczy około 16% populacji rasy ciemnoskórej.
Dość często bliznowce występują też wśród narodów azjatyckich i południowoeuropejskich. Problem ten nie dotyczy jedynie albinosów.
Na podstawie tych doniesień stwierdzono zależność występowania bliznowców od ilości komórek barwnikowych (melanocytów) obecnych w skórze. Dodatkowo również zwrócono uwagę na pewną zależność rodzinną występowania tej skłonności.
Powstawanie bliznowców nie zależy od płci, jednak częściej występują one u kobiet, ponieważ kolczykowanie uszu czy pępka (tzw. piercing) jest głównie ich domeną.
Częstość występowania nie zależy od wieku, choć bardziej predysponowane są osoby młode, pomiędzy 10. a 30. rokiem życia.
Ryzyko rozwoju blizny przerostowej lub bliznowca wzrasta, gdy gojeniu rany towarzyszy infekcja lub gdy rana zeszyta jest pod dużym napięciem. Wyjątkiem od tej reguły są płatki uszu, gdzie nie ma napięcia, a jednak bliznowce powstają.
Istnieje również pewna zależność występowania zmian od poziomu hormonów płciowych u kobiet. I tak, bliznowiec może rozwinąć się w każdym wieku kobiety, ale głównie w okresie pokwitania i ciąży, a mniej w okresie menopauzy.
Pacjentka lat 42 z licznymi bliznowcami skóry pleców
Przyczyna formowania się blizn przerostowych i bliznowców nie jest znana. W początkowym okresie gojenia się rany wszystkie blizny wyglądają prawidłowo. Różny jest natomiast czas powstawania zaburzeń gojenia od momentu urazu. Okres pojawienia się bliznowca czy blizny przerostowej może wynosić od 4 miesięcy do kilku lat.
Miejscami predysponowanymi do ich rozwoju są: uszy, policzki, brzeg żuchwy, broda, dolna połowa twarzy, szyja, dekolt, okolica mostka, górna część klatki piersiowej, kark, barki, ramiona, przedramiona oraz górna część pleców.
Niezwykle rzadko bliznowce występują w okolicach górnej części twarzy, otoczki brodawki sutkowej, na rządów rodnych i w obrębie kończyn dolnych.
Nie spotyka się tego rodzaju zmian na skórze powiek, stóp i dłoni oraz na błonach śluzowych.
Nieodzownym warunkiem powstania blizny przerostowej czy bliznowca jest przerwanie ciągłości skóry.
Może ono powstać na skutek urazu chirurgicznego, kolczykowania, owrzodzenia, starcia skóry , (abrazji) tatuażu, iniekcji, ukąszenia, oparzenia chemicznego czy termicznego, procesu zapalnego skóry, takiego jak infekcja opryszczką (Herpes Zoster), trądziku młodzieńczego, zapalenia mieszków oraz zapalenia przymieszkowego skóry.
Bliznowce i blizny przerostowe powodują znaczny defekt kosmetyczny. Towarzyszą im często takie dolegliwości jak: swędzenie, pieczenie, silne zaczerwienie w okresach zdenerwowania czy podwyższonego ciśnienia krwi, np. po wypiciu alkoholu, a także ból, uczucie napięcia, dysfunkcje stawów i zaburzenia ruchomości.
Występowaniu bliznowców towarzyszą często inne choroby, takie jak: progeria (szybsze starzenie się), zmiany osteogenezy, scleroderma, zaburzenia rozrostu tkanek oraz choroby endokrynologiczne – akromegalia i zaburzenia płciowe.
Bardzo podobne objawy do wyżej wymienionych towarzyszą włókniakom złośliwym i włókniakorakom skóry (np. dermatofibrosarcoma protuberans), stąd należy przeprowadzić dokładne badanie, by nie przeoczyć rozrostu nowotworowego. Zarówno blizna przerostowa, jak i bliznowiec nie stanowią zmiany przednowotworowej.
Leczenie
Prawidłowe poznanie przyczyn i mechanizmu powstawania blizn przerostowych i bliznowców pozwoliłoby na dokładne określenie działania profilaktycznego i terapeutycznego. Istnieje szereg różnych sposobów ich leczenia, jednak żadna z tych metod nie jest całkowicie skuteczna. Stosowanie jednej metody powoduje dość szybki nawrót schorzenia, nawet w 100%.
Najczęściej stosuje się więc terapię skojarzoną, pozwalającą na uzyskanie dobrego efektu kosmetycznego. Celem leczenia jest poprawa wyglądu estetycznego blizny przerostowej i bliznowca, co znacznie polepsza samopoczucie i komfort życia pacjenta.
Jednak przede wszystkim terapia ma poprawić lub złagodzić objawy kliniczne poprzez zmniejszenie lub wyeliminowanie uczucia bólu, pieczenia i uzyskanie prawidłowego zakresu funkcji stawów.
Leczenie chirurgiczne polegające na wycięciu blizny przerostowej – początkowo poprawia jej wygląd, jednak w dużym stopniu powoduje nawrót (od 45 do 100%). Jeżeli po dwóch latach od wycięcia nie nastąpi nawrót blizny przerostowej, uważa się ją za całkowicie wyleczoną. W przypadku bliznowców leczenie chirurgiczne nie jest zalecane z powodu znacznego ryzyka jeszcze większego rozrostu.
Korekcja blizny przerostowej powinna opierać się na plastykach, których celem jest zredukowanie napięcia brzegów rany poprzez zmianę jej przebiegu. Linie cięć planuje się zgodnie z liniami skórnymi Langera.
By uzyskać lepszy efekt kosmetyczny i zapobiec nawrotom, korzystniej jest zastosować terapię kombinowaną, np. chirurgiczne wycięcie z presoterapią (leczenie uciskiem), sterydami, opatrunkiem silikonowym czy radioterapią.
W ten sposób ryzyko nawrotu zmniejsza się nawet do 25%.
Sterydy stosuje się w leczeniu bliznowców i blizn przerostowych od 1960 roku. W wyniku ich stosowania blizna staje się bardziej miękka i „opada” do poziomu powierzchni skóry. Skuteczność terapii z użyciem sterydów dochodzi do 95%.
Sterydoterapia może być stosowana jako monoterapia lub terapia wspomagająca wcześniejsze chirurgiczne wycięcie.
Kortykosterydy podaje się miejscowo w postaci wstrzyknięć, a najczęściej wykorzystywanym preparatem jest Kenalog {triamcinolone acetonide) w dawce 1 0-40mg/ 1 ml, 1 -6 razy w odstępach 2-4-tygodniowych.
Stosowanie sterydów może powodować powstanie miejscowych objawów ubocznych, do których zaliczamy: zanik i ścieńczenie skóry, przebarwienia (hipopigmentację), zmiany zanikowe skóry, rozrost naczyń krwionośny i teleangiektazje oraz zahamowane gojenie się rany. Przeciwwskazaniem do stosowania sterydów jest ciąża lub planowanie ciąży. Po sterydoterapii ryzyko nawrotu wy nosi 25-50%.
Silikon stosowany jest od wielu lat w leczeniu blizn oparzeniowych. Mechanizm jego działania nie został jednak dokładnie poznany. Jest on syntetycznym polimerem, nie powodującym reakcji zapalnej i reakcji typu ciała obcego. Stosowany miejscowo w postaci żelu lub gotowego opatrunku (plastra), nie przenika do rany. Opatrunek silikonowy zmniejsza uczucie swędzenia i bólu.
Profilaktycznie powinien być używany 12 godzin na dobę przez 4 tygodnie. Działanie silikonu zależy od nawodnienia tkanek, a nie od ich napięcia. Dzięki niemu spada zawartość wody w bliźnie, zmniejsza się aktywność naczyń krwionośnych, zmniejszeniu ulega również depozyt kolagenu i dochodzi do obniżenia wysokości blizny.
Staje się ona bardziej miękka, mniej napięta i zaczerwieniona.
Interferon pozwala na uzyskanie poprawy w 30 do 50% leczonych przypadków bliznowców i blizn przerostowych. Jego działanie polega na hamowaniu powstawania kolagenu. Leczenie interferonem jest długotrwałe i kosztowne, stąd nie jest szeroko stosowane.
Do objawów ubocznych należą: bóle głowy, granulocytopenia i wzrost transaminaz (enzymów wątrobowych). Monoterapia interferonem powoduje nawrót zmian bliznowcowych w 54% przypadków, ale połączenie z wycięciem chirurgicznym zmniejsza ryzyko nawrotu do 19%.
Laseroterapia. Po raz pierwszy zastosowanie laseroterapii w leczeniu bliznowców i blizn przerostowych zostało opisane przez Alfelberga w 1984 roku. Najskuteczniejszy jest laser węglowotlenowy CO2 oraz neodymium:yttrium-aluminum-garwet (Nd:YAG).
Wiązka pro mieni laserowych działa hamująco na produkcję kolagenu, zaburzając jego metabolizm i syntezę z fibroblastów w obrębie tkanek bliznowatych.
Jednocześnie powoduje ona wzrost kolagenazy (enzymu rozkładającego kolagen) oraz nasilenie procesu rozpadu kolagenu, czyli kolagenolizy, co daje uczucie zmniejszenia napięcia tkanek.
Działanie lasera argonowego natomiast daje mały efekt kosmetyczny, dlatego też nie znalazł on szerokiego zastosowania w terapii bliznowców i blizn przerostowych. Ponowne powstanie bliznowca w miejscu leczenia zauważa się w 75 do 100% przypadków, a w obrębie leczonej blizny przerostowej – w 53 do 75%.
Coraz szersze zastosowanie ma Pulseddye laser, który uszkadza mikronaczynia. Zaburzając ukrwienie i odżywianie tkanek bliznowatych, hamuje angiogenezę i zmniejsza w ten sposób widoczne na powierzchni bliznowców i blizn przerostowych prze trwałe zaczerwienienie i liczne teleangiektazje.
Krioterapię z użyciem ciekłego azotu w leczeniu bliznowców i blizn przerostowych stosuje się od 1974 roku. Sesje 2-4-sekundowe w przypadku blizn przerostowych, a 10-15-minutowe w leczeniu bliznowców dają skuteczny efekt. Zimna temperatura zamraża komórki i niszczy naczynia krwionośne, wywołując w nich procesy zakrzepicy.
W ten sposób wywołane zaburzenie przepływu krwi powoduje niedokrwienie i niedotlenienie tkanek bliznowatych. Najczęściej czas terapii wynosi 30 sekund, a tempera tura dochodzi do -85, a nawet do -190°C. Temperatura skóry po przyłożeniu sondy wynosi od -20 do -25°C.
Po 30 minutach od zakończenia fazy mrożenia pojawia się zaczerwienienie skóry, następnie obrzęk, a dalej pęcherze odmrożeniowe, mumifikacja oraz martwica i strupy. Dla uzyskania lepszego efektu należy krioterapię powtórzyć po miesiącu, a czasem nawet roku lub dwóch latach. Krioterapia stosowana jest jako monoterapia lub łącznie z wycięciem chirurgicznym bądź sterydami.
Do rzadko występujących powikłań należą: hipopigmentacja z hiperpigmentacją peryferyjną, atrofia skóry, obrzęki, zapalenia, miejscowa niedoczulica, przetrwałe zaczerwienie nie lub martwica.
Presoterapia polega na leczeniu zmian bliznowatych uciskiem. W tym celu stosuje się różnego rodzaju mankiety uciskowe, ubrania kompresyjne i klipsy. Najlepszy efekt leczenia uzyskuje się w przypadkach bliznowców płatków uszu.
Nie wszystkie okolice nadają się do zastosowania ucisku. Nie wolno również stosować go zbyt długo, gdyż może dojść do martwicy tkanek na skutek zaburzenia ukrwienia. Presoterapia znana jest od 1835 roku, jednak szerokie zastosowanie znalazła dopiero w początkach lat 70.
w leczeniu rozległych oparzeń termicznych skóry. Zalecany czas stosowania presoterapii to minimum 12, a maksimum 23 godziny na dobę przez 6 do 24 miesięcy. Siła ucisku wynosi 15-40 mmHg, czasem nawet 80 mmHg.
Ucisk tkanek bliznowatych powoduje ich niedokrwienie i niedotlenienie, redukując w ten sposób liczbę włókien kolagenowych i wysokość blizny.
Mechanizm radioterapii nie jest dokładnie poznany. Sądzi się, że dobry efekt terapeutyczny w leczeniu bliznowców i blizn przerostowych uzyskuje się dzięki zahamowaniu rozrostu fibroblastów. Pierwszą dawkę można zastosować już w dniu chirurgicznego leczenia zmiany bliznowatej.
Dzięki radioterapii uzyskano poprawę nawet w 83 do 92% przypadków, a nawrót udało się zredukować z 36 do 2%. Jeżeli nawet nie uda się uzyskać pełnej i całkowitej remisji, to radioterapia pozwala na złagodzenie lub stałe wyeliminowanie bólu, uczucia pieczenia, swędzenia, ucisku i napięcia.
Przy stosowaniu tej metody należy pamiętać o ochronie gonad, soczewki oka i gruczołu krokowego. Najczęstszymi powikłaniami są zmiany miejscowe, takie jak: hiperpigmentacja, hipopigmentacja, zaczerwienienie, teleangiektazje i atrofia skóry.
Nawrót zauważa się u 50-100% przypadków leczenia, głównie w początkowym okresie terapii. Po zakończeniu cyklów radioterapii (od 6 miesięcy do roku) nawrót bliznowca i blizny przerostowej jest znacznie mniejszy i wynosi 16-21%.
Trzeba zaznaczyć, że mimo tych optymistycznych danych radioterapia należy wciąż do kontrowersyjnych metod leczenia bliznowców. Istnieje bowiem podejrzenie, że stosowanie radioterapii może zwiększać ryzyko rozwoju raka skóry.
Najczęściej stosowane doustne środki farmakologiczne mające zmniejszyć objawy i wyleczyć bliznę przerostową bądź bliznowca to: Metylotrexate, Colchicine, Penicillamine, Verapamil, Calcium, Vitaminum C i E, Retinoid, Tretinoid. Preparaty te najczęściej stosuje się w kombinacji z wycięciem chirurgicznym. Na różnej drodze hamują one syntezę kolagenu i stymulują działanie kolagenazy.
5 Fluorouracyl jest preparatem stosowanym w leczeniu nowotworów. Dzięki działaniu hamującemu na rozrost fibroblastów znalazł on zastosowanie w leczeniu bliznowców. Stosuje się go od 1980 roku w monoterapii, wstrzykując w okolice tkanek bliznowatych. Często podaje się go razem ze sterydami (Kenalogiem) lub łączy z laseroterapią.
Leczenie blizn przerostowych i bliznowców stanowi duży problem, a częstość niepowodzeń i nawrotów wskazuje na brak jednej skutecznej terapii. Jako całkowite wyleczenie uznaje się trwające ponad dwa lata zmniejszenie wyniosłości blizny oraz zahamowanie jej rozrostu w przypadku bliznowców.
Jeżeli monoterapia nie pozwala uzyskać dostatecznego efektu po kilku miesiącach, należy zmienić rodzaj terapii bądź zastosować terapię kombinowaną.
Leczenie tkanek bliznowatych nie ogranicza się do jednego standardu i wymaga od lekarza dobrej znajomości technik chirurgicznych oraz szerokiej wiedzy z za kresu stosowanych metod terapii wspomagającej.
dr n. med. Małgorzata Kolenda
Jak pozbyć się blizn? Jaka maść na blizny?
Sposób leczenia blizn jest uzależniony od ich rodzaju, a tych jest kilka. Blizny różnią się między sobą wyglądem, co wynika z przebiegu procesu gojenia się ran.
- Blizny przerostowe – powstają wkrótce po wygojeniu rany. W wyniku napięcia skóry blizna poszerza się, nie wykraczając poza granicę rany. Z czasem może się zmniejszać, jednak możliwy jest dalszy jej wzrost.
- Blizny atroficzne – inaczej zanikowe, pojawiają się zwykle po przebytym trądziku lub ospie wietrznej. To niewielkie wgłębienia poniżej powierzchni skóry, które powstają w wyniku niedoboru kolagenu podczas procesu gojenia się uszkodzenia.
- Keloidy – zwane też bliznowcami, to twarde i nieregularne zgrubienia. Ich przyczyną jest indywidualna skłonność do nadprodukcji kolagenu. W odróżnieniu od blizn przerostowych, keloidy przekraczają linię rany i mogą się rozrastać. Często powodują uczucie napięcia i bolesność skóry.
Do blizn zalicza się również rozstępy, które najczęściej pojawiają się u kobiet po przebytej ciąży, a także u osób ze znaczną nadwagą lub będących w trakcie terapii lekami steroidowymi.
ZOBACZ TEŻ: Witaminy na cerę. Jak dbać o siebie za grosze?
Jak dbać o świeżą bliznę?
Im wcześniej zaczniemy dbać o bliznę, tym większe prawdopodobieństwo, że będzie w przyszłości mniej widoczna lub całkiem zaniknie. Ważna jest konsekwencja i regularne zabiegi pielęgnacyjne, w przeciwnym razie nasze działania nie przyniosą oczekiwanych rezultatów.
Jeszcze na wczesnym etapie gojenia się rany zadbajmy o to, by regularnie ją przemywać i zmieniać opatrunek. Do przemywania należy stosować łagodne środki antyseptyczne, które odkażą, ale nie podrażnią skóry. Starajmy się nie zrywać powstających strupków, by nie doprowadzić do infekcji.
W przypadku ran pooperacyjnych powstałe strupki można usuwać po uprzednim odmoczeniu wilgotną gazą. Jeżeli rana powstała w miejscu zwiększonego napięcia skóry, jak kolana czy łokcie, starajmy się unikać nadmiernej aktywności fizycznej, by zapobiec rozejściu się blizny.
W okresie letnim pamiętajmy o prawidłowej ochronie przeciwsłonecznej – wystrzegajmy się nadmiernej ekspozycji na słońce oraz stosujmy kremy ochronne z wysokim filtrem.
ZOBACZ TEŻ: Jak radzić sobie z oparzeniami?
Metody leczenia blizn
Leczenie blizn można wspomóc środkami dostępnymi w aptece. Do wyboru mamy wiele preparatów o różnym działaniu. Plastry na blizny oraz żele silikonowe można stosować już na wczesnym etapie gojenia się rany.
Zmniejszają one powierzchniową utratę wody, jednocześnie utrzymując odpowiedni poziom nawilżenia. Do wyboru mamy takie żele silikonowe, jak DERMATIX, BLIZAN, BLIZNASIL, SUTRICON czy Maxibiotic Blizny.
Możemy również zastosować plastry silikonowe SUTRICON lub plaster silikonowy w żelu Kelo-cote.
W usuwaniu blizn potrądzikowych, a także blizn po ospie pomocne będą preparaty zawierające alantoinę, heparynę oraz wyciąg z cebuli, które uelastyczniają bliznę i zmniejszają ryzyko pojawienia się przerostów. Znajdziemy je w kremie Cepan oraz w żelu Contractubex.
Musimy się jednak liczyć ze specyficznym zapachem, wynikającym z obecności cebuli. Wśród kosmetyków warto zwrócić uwagę na kremy zawierające masę perłową, takie, jak NO-SCAR czy EVOLET.
Mają działanie rozjaśniające i wygładzające, co może być pomocne przy mniej widocznych bliznach na twarzy.
Wspomniane wyżej preparaty znajdziemy na stronie KtoMaLek.pl, przez którą zarezerwujemy je w pobliskiej aptece.
Jeżeli szukasz preparatu na blizny lub planujesz wizytę u dermatologa, możesz to zrobić za pomocą smartfona. Sprawdź możliwości aplikacji VisiMed, dostępnej dla systemów Android oraz iOS.
Blizny a medycyna estetyczna
Jeżeli regularne stosowanie kosmetyków na blizny nie przynosi oczekiwanych rezultatów, alternatywą są zabiegi medycyny estetycznej. Wykonuje się je w gabinetach dermatologicznych oraz salonach kosmetycznych. W przypadku wieloletnich blizn najlepsze rezultaty przynosi terapia łączona tj. wykorzystanie kilku rodzajów zabiegów to jeszcze efektywniejszej regeneracji skóry.
Popularnym zabiegiem jest mikrodermabrazja, polegająca na ścieraniu warstwy rogowej naskórka za pomocą precyzyjnie kontrolowanego strumienia mikrokryształków. Do jej wykonania najczęściej stosuje się głowicę diamentową lub korundową. Dużą popularnością cieszy się oxybrazja, podczas której używa się silnego strumienia tlenu i soli fizjologicznej.
Inną metodą, którą do niedawna wykorzystywano w leczeniu zmian skórnych po ospie i trądziku, jest dermabrazja. Naskórek złuszcza się za pomocą urządzenia wyposażonego w obrotową, ścierającą głowicę ze szczotką diamentową (a także drucianą lub specjalnym papierem ściernym). Zabieg ten wykonuje się pod znieczuleniem.
Efekt złuszczania skóry można również osiągnąć stosując peelingi chemiczne. Dają one obiecujące rezultaty w przypadku niewielkich i cienkich blizn. Oprócz złuszczania skóry i spłycania blizn, pobudzają one skórę do produkcji kolagenu i elastyny i niwelują przebarwienia.
Chcąc usunąć nieestetyczne blizny pacjenci często decydują się na zabiegi laserowe. Nie tylko niszczą nieprawidłową tkankę, ale jednocześnie pobudzają skórę do regeneracji.
Rodzaj lasera dobiera się odpowiednio do potrzeb pacjenta oraz rodzaju blizny.
Stosunkowo nowym rozwiązaniem jest terapia komórkami macierzystymi lub osoczem bogatopłytkowym, które pozyskuje się z krwi pacjenta.
ZOBACZ TEŻ: 5 sposobów na opryszczkę
Wszystkie treści zamieszczone w Serwisie, w tym artykuły dotyczące tematyki medycznej, mają wyłącznie charakter informacyjny. Dokładamy starań, aby zawarte informacje były rzetelne, prawdziwe i kompletne, jednakże nie ponosimy odpowiedzialności za rezultaty działań podjętych w oparciu o nie, w szczególności informacje te w żadnym wypadku nie mogą zastąpić wizyty u lekarza.
Bliznowiec – czym jest, dlaczego powstaje i jak się go pozbyć?
Bliznowiec (łac. keloid) to przerośnięta blizna tworząca się w skórze pod wpływem urazu lub bez uchwytnej przyczyny. Ten łagodny rozrost włóknisty skóry przypomina narośl. Choć może pojawić się w każdym wieku, zmiany najczęściej obserwuje się między 10. a 30. rokiem życia.
Wydaje się, że bliznowce częściej występują u kobiet niż u mężczyzn. Najczęściej pojawiają się na klatce piersiowej, dekolcie, plecach, barkach, twarzy i uszach. Wywodzą się z tkanki łącznej włóknistej, która w prawidłowych warunkach spaja przerwaną ciągłość skóry po uszkodzeniu lub rozcięciu.
Bliznowiec powstaje w miejscu blizny i jest od niej większy. Zmiana jest wypukła, odznacza się od powierzchni skóry, może być twarda i guzowata. Zwykle ma gładką i lśniącą powierzchnię. Najczęściej przybiera barwę ciemnoróżową, czerwoną lub fioletową. Bliznowiec jest nie tylko nieestetyczny, ale może boleć, wywoływać dyskomfort, swędzieć, utrudniać funkcjonowanie.
Wyróżnia się dwa rodzaje przerośniętej blizny: bliznowce samoistne i wtórne. Bliznowce samoistne powstają w miejscu, w którym nie doszło do urazu skóry. Z kolei bliznowce wtórne pojawiają się tam, gdzie skóra została w jakiś sposób uszkodzona.
Etiologia choroby nie została dokładnie poznana. Nie istnieje tym samym jednoznaczna odpowiedź, dlaczego zmiany powstają – i to wyłącznie u niektórych osób. Wiadomo, że istotnym czynnikiem predysponującym do wystąpienia bliznowców jest ciemna karnacja skóry. Ich pojawienie zależy również od rasy oraz skłonności rodzinnych.
Czynnikami prowokującymi powstawanie bliznowców są urazy skóry.
Największe zagrożenie niesie ze sobą oparzenie, uszkodzenie skóry podczas zabiegów chirurgicznych (także cesarskie cięcie), uszkodzenie skóry podczas zabiegów kosmetycznych (na przykład dermabrazja), szczepienie, usunięcie pieprzyka, skaleczenie, piercing, podrażnienie po goleniu.
Zdarza się, że bliznowiec pojawia się po ukąszeniu owadów oraz po wykonywaniu tatuażu. Bliznowce mogą być także stanem zejściowym trądziku bliznowaciejącego, półpaśća, ospy wietrznej, zapalenia mieszków włosowych.
Bliznowce są efektem zaburzeń procesu gojenia się ran. W wyniku uszkodzenia skóry powstaje blizna. Czasem jednak zdarza się, że produkcja kolagenu nie zatrzymuje się. Dochodzi do nadmiernego rozrostu tkanki włóknistej. Pojawiają się bliznowce i blizny przerostowe. Jakie są między nimi różnice?
Blizna przerostowa powstaje w granicach uszkodzenia skóry, z kolei w przypadku bliznowców proces włóknienia szerzy się poza miejsce pierwotnego uszkodzenia skóry. Włókna kolagenu są grube i szkliste.
Oprócz tego blizna przerostowa pojawia się szybko po urazie, ma jednak tendencje do blednięcia i zmniejszania się. Może samoistnie zniknąć. Z kolei bliznowiec, ponieważ jest mocno unaczyniony, może zacząć rozrastać się długo po urazie.
Bliznowce nie wykazują skłonności do ustępowania.
Czym leczyć bliznowca? Leczenie bliznowca polega na stosowaniu specjalnych kremów i maści, jak również wstrzyknięć preparatów zmniejszających odczyn zapalny. W niektórych przypadkach konieczne jest wycięcie blizny, co jest traktowane jak rozwiązanie ostateczne. Zawsze istnieje bowiem ryzyko, że nowa blizna także ulegnie przerośnięciu.
Usuwanie bliznowców możliwe jest takimi metodami jak:
- wymrażanie ciekłym azotem (krioterapia),
- terapia radiacyjna,
- leczenie laserowe,
- klasyczne chirurgiczne wycięcie,
- opatrunki uciskowe przy poparzeniach.
Leczenie bliznowca zwykle wymaga stosowania kilku metod jednocześnie, ponieważ zmiany są trudne i oporne w leczeniu.
Kaloryczny, ale jaki zdrowy! Olej kokosowy sprawdza się nie tylko w kuchni
Czy istnieją domowe sposoby na pozbycie się bliznowca? Tak – można je stosować jako wsparcie dla leczenia farmakologicznego. Pomóc mogą okłady z soku z cytryny, czosnku czy oleju kokosowego. Należy pamiętać o systematycznym i częstym ich stosowaniu.
Czy bliznowiec jest groźny? Zwykle nie, choć może stanowić problem natury estetycznej. Niepokojące jest, gdy obserwuje się niekontrolowany oraz nadmierny rozrost zmiany. Może to świadczyć o tym, że bliznowiec przeradza się w zmianę nowotworową.
Jak leczyć blizny
Leczenie blizn wciąż stanowi wielkie wyzwanie, choć dostępne dziś metody pozwalają jeśli nie całkiem pozbyć się blizny, to przynajmniej wyraźnie poprawić jej wygląd.
Blizna powstaje, gdy następuje przerwanie ciągłości lub uszkodzenie skóry. Tkanka łączna wypełnia uszkodzone miejsce, które początkowo jest czerwone, a następnie stopniowo blednie. Powrót do pierwotnej barwy jest niemożliwy, gdyż w tkance włóknistej brakuje naturalnego pigmentu skóry. Nie ma w niej również mieszków włosowych, dlatego na bliźnie nie wyrastają włoski.
Wielkość i rodzajSą różne rodzaje blizn. Blizny w kształcie linii powstają najczęściej w wyniku skaleczenia się, np. nożem, lub po operacji. Najwięcej trudności w leczeniu i najbardziej szpecące są blizny o nierównej powierzchni i zabarwieniu, niekiedy powodujące napięcia i przykurcze (blizny pooparzeniowe, po ciężkich urazach).
Blizny przerosłe powstają, gdy proces gojenia się rany przebiega nieprawidłowo. Zwykle są czerwone, pogrubione, twarde, mogą swędzieć lub boleć.
Najczęściej pojawiają się w ciągu kilku tygodni od uszkodzenia skóry, zwykle u dzieci, osób młodych, po oparzeniach oraz z ciemną karnacją skóry. Blizny przerosłe nie przekraczają granicy rany pierwotnej.
Ich wygląd może sam się poprawić, jednak może to trwać nawet rok.
Bliznowce (keloidy) to grube i nieregularne skupiska tkanki bliznowej. Rosną już po zagojeniu się rany i rozszerzają się poza jej obszar. Często są swędzące. Występują głównie u osób młodych oraz o ciemnej karnacji.
Pojawiają się u osób, których organizm wytwarza zbyt dużo kolagenu. Leczenie keloidów jest trudne: odnawiają się nawet po wycięciu.W wyniku bliznowacenia ran pooparzeniowych mogą się wytworzyć tzw. przykurcze bliznowate.
Przerastają i ograniczają możliwości ruchowe poprzez przykurcz skóry na brzegach blizny.
Innym rodzajem blizn są blizny zanikowe: powstają najczęściej w przebiegu trądziku lub ospy wietrznej. Są małe, okrągłe. Pojawiają się, gdy proces gojenia rany jest zakłócony przez niewystarczającą produkcję włókien tkanki łącznej.
Z kolei blizny rozstępowe zwykle początkowo są czerwone – wtedy można je leczyć miejscowymi retinoidami w kremach lub żelach. Często powstają jako efekt uboczny sterydoterapii, szybkiego wzrostu ciała lub danej okolicy (np.
u osób „zdobywających masę” na siłowni), w okresie ciąży, w chorobie Cushiga.
Metody farmakologiczneIm młodsza blizna, tym łatwiej ją usunąć lub zminimalizować jej widoczność. Leczenie prowadzi się wieloma sposobami, w zależności od rodzaju blizny, jej wieku, miejsca gdzie się znajduje. Bardzo często konieczne jest zastosowanie kilku metod leczenia równocześnie.
Jeśli blizna jest świeża, dobre efekty leczenia można osiągnąć dzięki zastosowaniu preparatów farmakologicznych. Kremy stosowane miejscowo są pomocne w leczeniu różnych rodzajów blizn (pooperacyjne, pourazowe, pooparzeniowe, potrądzikowe, bliznowce), a także w zapobieganiu ich powstawaniu.
Zwykle preparaty do stosowania miejscowego zawierają takie substancje czynne, jak wyciąg z cebuli, alantoina, heparyna. Są bezpieczne (także u dzieci), a ich działanie polega na ograniczeniu niekontrolowanej proliferacji komórek tkanki łącznej i syntezy kolagenu, co ogranicza przerastanie blizny.
Kremy poprawiają ukrwienie i nawilżenie tkanki, zmniejszając uczucie napięcia i świądu, a także zwiększają elastyczność blizny. Warunkiem skuteczności tego typu preparatów jest m.in. systematyczność ich stosowania: trzeba nimi smarować bliznę przez kilka miesięcy.
Ważny jest też sposób stosowania: krem nie tyle nakłada się na skórę, ile w nią wciera, aż do całkowitego wchłonięcia. Masaż powoduje bowiem lepsze ukrwienie chorego miejsca i lepsze odżywienie warstw skóry odpowiedzialnych za przebudowę tkanki bliznowatej.
Warto pamiętać, że podczas leczenia należy unikać skrajnych temperatur (słońce, mróz), promieniowania UV, podrażnienia mechanicznego.
W leczeniu blizn stosuje się również preparaty (kremy, plastry) z silikonem. Są one przeznaczone do przyspieszania zaniku blizn zwykłych, pooperacyjnych, przerostowych i keloidów. Nie są polecane w przypadku zmian skórnych po trądziku. Preparaty silikonowe są bezpieczne, także dla dzieci.
Konsultacja z lekarzem jest konieczna jedynie w przypadku ciąży i karmienia piersią. W profilaktyce oraz leczeniu blizn przerostowych i bliznowców czasem stosuje się preparaty silikonowe równocześnie z terapią uciskową.
Polega ona na zastosowaniu odpowiednio dobranych rękawów lub masek, wykonanych z materiałów elastycznych i przepuszczających powietrze, które wywierają ucisk na bliznę, ograniczając jej rozrost i przyspieszając dojrzewanie.
Metody inwazyjneGdy zawiodą prostsze sposoby, w leczeniu bliznowców oraz przerośniętych blizn można stosować wstrzyknięcia z kortykosteroidów. Skuteczność tej metody oceniana jest różnie (50-100 proc.), jednak w 9-50 proc.
zmiany powracają, a u około 60 proc. pacjentów mogą występować efekty uboczne (np. w postaci zmian zanikowych skóry, jej nadmiernego zjaśnienia).
Zwykle lepsze rezultaty osiąga się przy skojarzeniu tej metody z krioterapią lub leczeniem chirurgicznym.
Krioterapia polega na głębokim zamrażaniu blizn (np. za pomocą specjalnych urządzeń z ciekłym azotem). Po kilku sesjach powoduje to w około 50-75 proc. przypadków spłaszczenie bliznowców i poprawę ich wyglądu.
Jednak ta metoda może mieć również skutki uboczne (długotrwałe gojenie, dolegliwości bólowe, trwałe odbarwienie lub przebarwienie skóry albo nawet jej zanik).Z innych metod poprawy wyglądu przerośniętych blizn i bliznowców czasem stosowana jest laseroterapia.
Jej skuteczność oceniana jest różnie, gdyż jest to stosunkowo nowa metoda leczenia. Zwykle lepsze efekty uzyskuje się przy jej połączeniu ze wstrzykiwaniem kortykosteroidów.
Gdy metody leczenia blizn okazują się niewystarczające, można zdecydować się na interwencję chirurgiczną.
W trakcje zabiegu uszkodzony fragment tkanki skórnej jest wycinany, a następnie zastępowany nową, zdrową skórą, zwykle pobraną z innej części ciała pacjenta.
Innym chirurgicznym rodzajem usuwania blizn jest stosowanie rozciągaczy tkankowych (ekspanderów). Po naciągnięciu skóry można z niej pozyskać materiał potrzeby do zastosowania go na bliznę.
Wskazaniem do chirurgicznego leczenia są blizny przerosłe i bliznowce. Niestety, w wielu przypadkach trzeba się liczyć z ponownym przerostem bliznowca lub przerośniętej blizny. Z tego względu leczenie chirurgiczne zwykle jest kojarzone z innymi formami terapii – profilaktycznym stosowaniem preparatów z wyciągami z cebuli, heparyną, żeli silikonowych, sterydoterapią czy radioterapią.
Zdaniem specjalisty
dr n. med. Andrzej Szmurłodermatolog z kliniki Nova Derm dr E. Chlebus i dr M. Chlebus
Leczenie blizn stanowi problem, dlatego najlepiej jest nie dopuszczać do ich wytworzenia. Niewielką ranę wystarczy po prostu dobrze wyczyścić, przemyć wodą, ścisnąć jej brzegi i założyć na kilka dni opatrunek. Rana powinna zagoić się sama.
Leczenie już istniejących blizn jest trudne, nawet pomimo zastosowania różnorodnych metod. Świeże blizny można smarować preparatami zawierającymi silikon lub wyciągi z cebuli. Jeśli blizna mimo to rośnie, stosuje się sterydy miejscowe.
Bardzo ważnym czynnikiem jest masaż: bliznę dobrze jest regularnie rozmasowywać.
Gojenie blizny w dużym stopniu zależy od miejsca, w którym ona się znajduje. Najlepiej blizny goją się na miejscach, które „nie pracują”, np. na twarzy, pośladkach, udach, przedramionach. Trudniej leczy się blizny np.
w dekolcie – tam często tworzą się keloidy. Na plecach, barkach, łokciach czy kolanach zwykle blizny rozciągają się, co również utrudnia ich leczenie.
Często trzeba je jeszcze raz wyciąć lub spowodować, by zarosły kolagenem, jednak jest to skomplikowany proces.
To 5 najczęściej kupowanych leków na grypę i przeziębienie. Pokazujemy je w kolejności alfabetycznej.
ASPIRIN C/BAYER | FERVEX | GRIPEX | IBUPROM | THERAFLU
Do którego z nich masz zaufanie? Prosimy, oceń wszystkie.Dziękujemy za Twoją opinię.
Blizny na skórze – przyczyny i leczenie
Blizny to ślady na skórze po przebytych urazach, które tworzą się w skutek przerwania ciągłości skóry. Niestety nie da się ich całkowicie usunąć, a jedynie zmniejszać ich rozmiary. Poznaj przyczyny i sposoby leczenia blizn.
Spis treści
- Blizny – przyczyny
- Blizny – leczenie
Chyba nie ma na świecie osoby, której skóra choć w jednym miejscu nie nosiłaby śladów wcześniejszych schorzeń lub uszkodzeń. Każdy z nas posiada co najmniej kilka blizn. Z definicji jest to zmiana wtórna, będąca zejściem pierwotnych wykwitów skórnych (np.
zmian pęcherzowych lub owrzodzeń) oraz uszkodzeń mechanicznych obejmujących głębokie warstwy naskórka i skóry właściwej. Każdy stan chorobowy oraz związany z przerwaniem ciągłości skóry, który sięga poniżej warstwy podstawnej naskórka skutkuje rozwojem blizny.
Wynika to z niemożności odtworzenia uszkodzonych fragmentów skóry w wyniku utraty niezbędnych dla tego procesu komórek macierzystych (zlokalizowanych właśnie w warstwie podstawnej naskórka).
- Martwi cię Problemowa skóra?
Wymienia się dwa podstawowe rodzaje blizn:
- Zanikową – widoczna w postaci niewielkiego zagłębienia na powierzchni, nieregularna, ale o wyraźnych granicach, kolorze zwykle jaśniejszym do otaczającej, zdrowej skóry, ze względu na brak komórek barwnikowych oraz melaniny w jej obrębie po zadziałaniu promieni słonecznych nie opala się jak reszta ciała; jest to najczęściej rozpoznawany rodzaj blizny, stanowi około 80% wszystkich przypadków.
- Przerostową – uniesiona względem otaczającej, zdrowej skóry i zwykle od niej jaśniejsza, podobnie jak odmiana zanikowa; jest wyraźnie odgraniczona, nieregularna, fragmenty sąsiadujące bezpośrednio ze zdrową skórą sprawiają wrażenie jakby wpełzały w jej obręb.
Niektóre źródła wymieniają również trzeci rodzaj blizny – keloid (znany też jako bliznowiec). Rozwija się u osób szczególnie predysponowanych do zwiększonej aktywności komórek tkanki łącznej, nie tylko w wyniku urazu lub jako zejście pierwotnych zmian chorobowych, ale też samoistnej.
Wytworzona blizna wyglądem do złudzenia przypomina odmianę przerostową. Niekiedy różnicę można zauważyć w znacznym uniesieniu ponad otaczająca skórę oraz w tendencji do zwiększania rozmiarów w ciągu kilku miesięcy lub lat, czego nie obserwuje się w przypadku typowych blizn zanikowych oraz przerostowych.
- Przeczytaj: Atopowe zapalenie skóry
Blizny – przyczyny
Jak wspomniano blizna jest zmianą wtórną. Zwykle nie rozwija się samoistnie, a jedynie jako wynik gojenia pierwotnych wykwitów skórnych. Znanych jest wiele schorzeń, które mogą pozostawić po sobie zmiany bliznowate.
W większości przypadków w obrębie danego obszaru skóry obserwuje się wyłącznie jeden rodzaj blizn. Zmiany mieszane spotykane są wyjątkowo rzadko, u osób predysponowanych oraz w przypadku znacznego nasilenia zmian pierwotnych.
Poniższa tabela stanowi zestawienie schorzeń oraz stanów będących punktem wyjścia dla zmian bliznowatych. Należy pamiętać, iż w większości przypadków mamy do czynienia z odmianą zanikową.
| zakażenia bakteryjne: gronkowcowe, paciorkowcowe oraz mieszane | odmiana zgorzelinowa róży, niektóre przypadki czyraka gromadnego oraz ropni mnogich pach |
| gruźlica skóry | szczególnie odmiana rozpływna oraz toczniowa |
| choroby pasożytnicze | blizny mogą pojawić się jako wynik drapania w nasilonym świądzie (np.: w przebiegu świerzbu), są zwykle drobne, słabo widoczne, linijne |
| atopowe zapalenia skóry | blizny zanikowe pojawiają się w wyjątkowych przypadkach długo utrzymujących się objawów miejscowych oraz drapania wynikającego z nasilonego świądu; skutkuje pojawieniem się linijnych uszkodzeń, gojących się z pozostawieniem słabo widocznych blizn |
| oparzenia termiczne oraz chemiczne | gojenie ran z pozostawieniem blizn widoczne jest w przypadku oparzenia II, III oraz IV stopnia; w zależności od rozmiarów uszkodzenia są to blizny ledwo dostrzegalne lub zajmujące znaczne obszary, a lokalizacja w okolicy stawów może skutecznie ograniczać ruchomość oraz doprowadzić do przykurczu zajętej kończyny |
| odmrożenia | gojenie z pozostawieniem blizny ma miejsce w odmrożeniu III oraz IV stopnia; podobnie jak w przypadku oparzenia rozmiar oraz skutki bliznowacenia zależą od stopnia zajęcia skóry |
| popromienne uszkodzenie skóry | zmiany bliznowate pojawiają się w stopniu II, III oraz IV odczynu po jednorazowym narażeniu na wysokie dawki promieniowania jonizującego lub w wyniku przewlekłego, wielokrotnego narażenia na mniejsze dawki |
| pemfigoid | jest jedną z chorób pęcherzowych o podłożu autoimmunologicznym; gojenie zmian pęcherzowych z pozostawieniem blizn zanikowych jest jedną z cech odróżniających pemfigoid od innych schorzeń należących do tej grupy (głównie z pęcherzycą) |
| liszaj twardzinowy | należy do grupy chorób tkanki łącznej o podłożu autoimmunologicznym, jedno z niewielu schorzeń, w przebiegu którego obserwuje się wyłącznie odmianę zanikową blizn; wymaga różnicowania z twardziną ograniczoną oraz twardziną uogólnioną z objawami skórnymi |
| układowe zapalenia naczyń | np.: guzkowe zapalenie tętnic; w przebiegu tych schorzeń dochodzi do powstania drobnych zakrzepów przyściennych, zmniejszenia światła naczyń tętniczych i lokalnego przepływu krwi co doprowadza do ograniczenia dowozu składników odżywczych oraz tlenu; skutkiem tego są ogniska martwicy skóry, która goi się z pozostawieniem zanikowych blizn |
| nowotwory skóry | blizny w przebiegu choroby nie są wynikiem samoistnego gojenia się zmian (gdyż nie ma możliwości, aby nowotwór ustąpił bez podjęcia odpowiedniego leczenia) lecz powstają w skutek interwencji leczniczej, głównie w postaci chirurgicznego usunięcia zmiany |
| urazy mechaniczne | mowa o zmianach głębokich, przekraczających warstwę podstawną naskórka, jak np.: rany cięte , kłute, długotrwałe drapanie; w tym przypadku blizny przyjmują kształt linijny, odpowiedni do rozmiarów rany |
| trądzik młodzieńczy | jedna z najczęstszych chorób dermatologicznych polskiej młodzieży; blizny (głównie zanikowe) są wynikiem mechanicznego drażnienia zmian pierwotnych (zaskórników otwartych oraz zamkniętych) oraz prób ich tzw. „wyciśnięcia” |
Blizny – leczenie
Blizna jako zmiana wtórna jest stanem końcowym, ostatecznym, nie ma możliwości jej samoistnego ustąpienia. Czy są szanse na całkowitą eliminację zmian bliznowatych dostępnymi lekami lub terapią inwazyjną? Niestety odpowiedź brzmi: NIE.
Istnieje co prawda kilka substancji oraz leków zmniejszających nadmierną aktywność komórek tkanki łącznej, tym samych ograniczających rozmiary blizny.
Nie są jednak w stanie odnowić komórek macierzystych warstwy naskórka, tym samym odtworzyć naturalnej struktury skóry.
- Dowiedz się: Maść nagietkowa na blizny
Oto kilka preparatów i metod stosowanych miejscowo, które w niewielkim stopniu mogą zmniejszyć rozmiary blizn:
- wstrzyknięcia glikokortykosteroidów w obręb zmiany – obecnie stosowany jest triamcynolon, syntetyczna pochodna prednizolonu; procedurę powtarza się kilkakrotnie, co około 5 tygodni aż do uzyskania wyraźnej poprawy;
- opatrunki zawierające steroidy – zakładane zwykle na ok. 24 godziny; konieczna jest ochrona otaczającej bliznę zdrowej skóry poprzez nałożenie pasty cynkowej; procedurę zwykle powtarza się co drugi dzień; jeżeli poprawa nie nastąpi po 8-10 cyklach należy przerwać leczenie; metoda znacznie mniej skuteczna niż wstrzyknięcia glikokortykoidów;
- opatrunki uciskowe – na zasadzie blokady mechanicznej oraz ucisku naczyń krwionośnych uniemożliwiają rozplem tkanki łącznej;
- wstrzykiwanie preparatów interferonu gamma – podobnie jak kortykosterydy ograniczają namnażanie fibroblastów oraz produkcję substancji pozakomórkowej;
- krioterapia – jest to metoda zwykle bezbolesna, polega na zamrażaniu blizny ciekłym azotem, dochodzi w ten sposób do uszkodzenia komórek tkanki łącznej i tym samy do zmniejszenia produkcji substancji pozakomórkowej zawierającej włókna kolagenowe;
- radioterapia – postulowane jest zastosowanie wąskiej wiązki promieniowania jonizującego na zmiany bliznowate; metoda ta pomimo znacznej skuteczności nie może być stosowana powszechnie ze względu na ryzyko popromiennego zapalenia skóry oraz rozwoju złośliwych nowotworów;
- wycięcie chirurgiczne – jest metodą stosowaną niezwykle rzadko, gdyż sama w sobie stanowi bodziec do tworzenia kolejnych blizn; polega na takim opracowaniu linii cięcia oraz zszyciu, aby wywołać jak najmniej naprężeń, co umożliwia łatwiejsze gojenie i skutkuje mniej widoczną blizną (czyli jest to metoda zastąpienia jednej zmiany drugą).
Nie istnieje jedna metoda całkowicie eliminująca blizny. Zwykle wymienione wyżej sposoby terapii stosowane są łącznie, aby osiągnąć najbardziej zadowalający efekt. To od nasilenia zmian skórnych oraz samego pacjenta i jego determinacji zależy jaki schemat terapeutyczny, i czy w ogóle, zostanie podjęty.
- Sprawdź czym jest: Laseroterapia – sposób na blizny po cesarskim cięciu
Dziękujemy za przeczytanie naszego artykułu do końca. Jeśli chcesz być na bieżąco z informacjami na temat zdrowia i zdrowego stylu życia, zapraszamy na nasz portal ponownie!